Kozalaklı ağaçlar - çevresi, budama, çoğaltma ve dikimi

Kozalaklı ağaçlar (Pinopsida veya Coniferophyta) damarlı, odunsu, çok yıllık bitkilerin botanik bir bölümünü temsil eder. Tohumları “açıkta” taşıyan kozalakları ile açık tohumlular grubunun bir parçasıdırlar. Kendilerine özgü karakterleri, soğuk mevsimin gelmesiyle yapraklarını kaybetmemeleridir (karaçamlar hariç), bu nedenle popüler olarak “yaprak dökmeyen bitkiler” olarak da adlandırılırlar. Pinopsida bölümü 8 familya, 68 cins ve 600’den fazla ağaç ve çalı türünden oluşur ve kuzey yarımkürede iğne yapraklı ormanlar ya da kuzey ormanlar olarak adlandırılan bölgeyi oluşturur. Dağlık bölgelere özgü bitkilerdir, bazı türleri 2000 m’nin üzerindeki rakımlarda bile yetişir. Dekoratif açıdan parklarda, bahçelerde, teraslarda ve dış mekanlarda bulunurlar – çoğu apartman koşullarından etkilenir. Ülkemizde en yaygın kozalaklı ağaçlar şunlardır:

GÖKNAR (ABIES SPP.)

Kozalaklı bir ağaç cinsidir. Çoğu, 80 m yüksekliğe kadar olan I. boy büyük ağaçlardır. Genç örneklerde yer seviyesine kadar inen piramidal bir taçları vardır. Göknar ağaçları diğer kozalaklı ağaçlardan iğnemsi yapraklarının görünümüyle ayrılır, bunlar daha az keskindir ve dal üzerinde yatay olarak tek bir düzlemde yer alır. Göknar kozalakları dikey, yükselen bir konuma sahiptir, muma benzer ve olgunlukta dağılır. Çok uzun ömürlü ağaçlardır ve çoğu gençlik döneminde yavaş büyür.

LADİN (PICEA SPP.)

Boyu 60 m’ye kadar büyüyebilen, I. boyda, yaklaşık 35 tür büyük ağaç içeren bir kozalaklı ağaç cinsidir. Piramidal bir tacı vardır, kıvrımlı, yoğun ve zengindir, olgunlukta sarkık dalları vardır. Göknar ağacına çok benzer, ancak tüm dalı çevreleyen spiral şeklinde yerleştirilmiş 4 kenarlı keskin olanlarda farklılık gösterir. Aynı zamanda ladin kozalakları dallar üzerinde alçalan bir pozisyonda büyür. Bu cinsin türleri arasında Picea abies (Avrupa ladini) ve Picea pungens (Mavi ladin) en yaygın olanlardır.

Picea abies (Avrupa ladini) yoğun yeşil yaprakları olan yerli bir türdür. Kozalakları uzun ve silindirik bir şekle sahiptir, genç olanlar yeşil veya kırmızımsıdır, olgunlaştıklarında kahverengi olurlar. Ladin, iğne yapraklı ağaçların yaygın bir türüdür ve aynı zamanda Noel ağacı olarak en yaygın kullanılan ağaçtır.
Picea pungens (Mavi ladin) Kuzey Amerika’ya özgü bir ağaçtır, burada I. boya kadar büyür, ülkemizde daha düşük bir yüksekliğe sahiptir. Kalın sütunlu bir tacı vardır, iğneleri radyal olarak yerleştirilmiştir – keskin, hafif kavisli, yeşil-mavi. Kozalakları 10 cm uzunluğunda ve açık kahverengi renktedir.

Genel olarak, kozalaklı ağaçlar arasında ladinler yavaş büyür ve uzun ömürlüdür (600 yıla kadar). Dona dayanıklı ağaçlardır, kuraklığa ve yüksek sıcaklıklara karşı hassastırlar. Yüksek atmosferik nemi ve hafif asidik toprağı tercih eder. Bol ışığı tolere eder, ancak kısmi gölgede en iyi şekilde büyür.

ÇAM (PINUS SPP. )

Genel olarak II. boyda büyüyen 100’den fazla ağaç türünü içeren kozalaklı bir cinstir. Çoğu çamın kalın kabuğu, pul pul dökülen yaprakları ve olgun örneklerde düzensiz hale gelen piramidal bir tacı vardır. Yapraklar iğnemsidir, diğer kozalaklılardan daha uzundur ve dal üzerinde radyal olarak yerleştirilmiştir. Kozalakları sarkık, gri-kahverengi, türlere göre değişken uzunluktadır. Ülkemizde en yaygın çam türleri şunlardır:

Pinus sylvestris (Sarıçam), I-II boyutlarında büyüyen yerli bir türdür. Başlangıçta, düzensiz ve basık hale gelen konik bir tacı vardır. Olgun örneklerde gövde, hatırı sayılır bir yüksekliğe kadar dallardan yoksundur. Kabuk, diğer türlerden biraz farklı olarak kiremit rengindedir. İğneler tek bir kılıf içinde çiftler halinde büyür, yeşil, mavi tonlu ve hafifçe bükülmüştür. Kozalaklar 3-7 cm uzunluğundadır ve tabanda asimetriktir.
Pinus mugo (ardıç, dağ çamı) orta büyüklükte (2-3 m), keskin köklü ve tabandan başlayan güçlü dallanmaya sahip bodur bir çalı türüdür. Alpin bölgede, 2300 m’ye kadar çok yüksek rakımlarda yetişir. İğneler koyu yeşildir, sıktır ve çiftler halinde dizilmiştir. Kozalakları 2-5 cm küçük boyutlara sahiptir ve birkaç yıl boyunca dallarda tutulur.
Pinus cembra (İsviçre fıstık çamı), kalın konik taçlı, II. boyda uzun bir ağaçtır. İğneler 5’li gruplar halinde büyür, 5-9 cm uzunluğunda, sert ve koyu yeşildir.

Genel olarak çamlar 600 yıl gibi uzun bir ömre sahiptir; P. Mugo 300 yıla kadar yaşayabilir. Dağ çamı, hızlı büyüyen orman çamına kıyasla yavaş büyür. Çamlar dona karşı iyi bir dirence sahiptir ve orman çamı kuraklık koşullarını da tolere eder. Çoğu tür, bol ışık alan ve hafif, havalandırılmış, düşük asit ph’lı bir toprağa ihtiyaç duyar. Çamlar hava kirliliğine karşı tolerans göstermez.

AVRUPA MELEZ ÇAMI (LARIX DECIDUA)

Yapraklarını döken iğne yapraklı bir ağaçtır, I. boy büyüklüğünde büyür ve nadiren piramidal bir tacı vardır. Düz bir gövdesi ve üzerinde iğne demetlerinin dizildiği uzun, sarkık sürgünleri olan zarif bir gövdesi vardır. Yaprakları küçük (1-3 cm), açık yeşil ve yumuşaktır, sonbaharda sarıya döner ve dökülür. Kozalakları oval, 3-4 cm uzunluğundadır ve genç olanları kırmızımsı-mor bir renk tonuna sahiptir. Melez çamı 600 yıldan uzun ömürlüdür ve hızlı büyür. Dona dayanıklı ağaçlardır, ılıman topraklara ihtiyaç duyarlar, çok nemli değildirler ve yüksek atmosferik neme sahiptirler.

DUGLAS GÖKNARI (PSEUDOTSUGA MENZIESII)

Kuzey Amerika’nın doğusuna özgü devasa bir ağaçtır. Çok uzun boyludur, 100 m’ye kadar büyüyebilir, gövde çapı 4 m’dir ve piramidal bir tacı vardır, düzenli olarak kıvrılır. İğneleri yumuşak, yoğun yeşildir ve alt tarafında iki beyaz stoma çizgisi vardır. Ezildiklerinde hoş, karakteristik bir koku yayarlar. Kozalaklar dallara asılı olarak bulunur, oval-silindirik bir şekle sahiptirler; pullar arasında, üç keskin uçlu uzun brakteleri vardır. Duglas göknarı tüm kozalaklı ağaçlar arasında en hızlı büyüyendir ve 600 yıla kadar uzun ömürlüdür. Ilımlı sıcaklıklar gerektirir, genç örnekler dona karşı hassastır. Yarı gölgeli bir yere, iyi drenajlı, zengin, iyi drene edilmiş toprağa dikilir.

BATAKLIK SERVİSİ (TAXODIUM DISTICHUM)

Kuzey Amerika’ya özgü, yaprak döken iğne yapraklı bir ağaçtır. Tabanda geniş bir gövde ile 40 m yüksekliğe kadar I. boya kadar büyür. Taç piramidal bir şekle sahiptir, geniş ve zengindir. İğneleri yumuşak, ince, kısa ve yeşildir, sonbaharda kırmızımsı bir renk alır. İnce sarmaşıklar üzerinde büyürler ve bunlar da soğuk mevsim geldiğinde dökülürler. Kalıcı sarmaşıkların tomurcukları ve pullu yaprakları vardır. Kozalakları küçük, 2-3 cm ve oval bir şekle sahiptir. Doğal ortamda, bataklık arazilerde, selvi kökleri pnömatofor (hava kesesi) adı verilen solunumda rol oynayan dikitlere benzer oluşumlar yayar.

Gölet selvisi hızlı büyür ve yaklaşık 6000 yıl gibi çok uzun bir ömre sahiptir. Orta sıcaklıklara dayanır, güçlü donlara karşı hassastır. Toprakta sürekli nem bulunan güneşli yerlerde en iyi şekilde büyür ve kuraklıktan etkilenir.

İNGİLİZ PORSUK AĞACI (TAXUS BACCATA)

Yuvarlak piramidal bir taç oluşturan, olgunlukta III. veya II. boyunda bir ağaç gibi büyüyebilen yerli bir çalıdır. Neredeyse yer seviyesine kadar büyüyen düzensiz dalları vardır. İğneleri yassılaşmış parlak ve koyu yeşildir. İki evcikli bitkilerdir, dişi örnekler etli, kırmızı (aril) bir doku ile kaplı tohumları ile takdir edilir. Aril hariç tüm bitki, insanlar ve hayvanlar için taksin adı verilen zehirli bir alkaloit içerir.

Taxus cinsi, en yaygın olanları birkaç tür ve dekoratif çeşit içerir:

Taxus cuspidata (Japon porsuğu) – geniş, daha kalın yapraklı, açık yeşil gölgeli çalı türleri.
Taxus x media (T. baccata ve T. cuspidata arasındaki melez) – piramidal şekilli ve uzun dallı güçlü çalı.

İngiliz porsuğu güneşli veya yarı gölgeli yerleri tercih eder ve toprakları verimli ve kireçlidir. Hava kirliliğine iyi dayanır, bu nedenle kentsel alanlarda dikim için uygundur.