Kozalaklı ağaç çürümesine neden olan patojenlerin çoğu, yüksek nem ve yüksek sıcaklık koşullarında gelişir ve yayılır. Gövde, odun ve kökü etkileyen kozalaklı ağaç çürüme hastalıkları arasında en yaygın olanları şunlardır:

1. ÇÖKERTEN/KÖK ÇÜRÜKLÜĞÜ (PYTHIUM SP., FUSARIUM SP., PHYTOPHTHORA SP.)

Kozalaklı fidanların çürümesi veya ölmesi Pythium sp., Fusarium sp., Phytophthora sp. ve diğerleri gibi patojenlerin varlığına bağlı olabilir. Bu kozalaklı ağaç çürüme hastalıkları orman fidanlıklarında ve seralarda sıklıkla görülmektedir.

Konukçu bitkiler. Seralarda, ağaç fidanlıklarında, plantasyonlarda ve doğal rejenerasyonlarda bulunan kozalaklı ağaçlar.

Semptomlar. Enfeksiyonlar çoğunlukla ekimden sonraki ilk iki ay içinde ortaya çıkar. Topraktaki aşırı nem veya nem eksikliği, sırasıyla yüksek sıcaklıklar patojenlerin yayılmasını destekler. Bu koşullarda hastalığın gelişimi hızlıdır, birkaç gün içinde mahsuller tamamen tehlikeye girebilir. Bu patojenler toprakta ve zemin seviyesinde bulunduğundan, ilk belirtiler genellikle fark edilmez: köklerin kararması, gövdenin kahverengileşmesi, kök çürümesi. Hastalık ilerledikçe gövdeler kahverengiye döner ve toprak seviyesinde kırılır, iğneler sararır, türe ve nem koşullarına bağlı olarak fideler kurur veya çürür.

Önleme ve kontrol tedbirleri.

• toprak dezenfeksiyonu ve toprağın mikropsuz toprakla değiştirilmesi;
• toprağın havalandırılması (periyodik olarak gevşeterek);
• mümkün olduğunca asidik toprak kullanımı (pH 7’nin altında) (patojenler asidik toprakları tercih etmez);
• hava sıcaklığını 25°C’nin altında tutmak;
• toprakta aşırı nemden kaçınılması;
• toprak sıcaklığına yakın sıcaklıkta su kullanımı (sulama durumunda);
• ekimden önce tohum uygulamaları;
• fideler üzerinde özel kimyasal işlemler.

2. FİDELERDE KÖK ÇÜRÜKLÜĞÜ (RHIZOCTONIA SP., PHYTOPHTHORA SP., FUSARIUM SP., ROSELLINIA INFLATA)

Kök çürüklüğü, genellikle seralarda ve bitki fidanlıklarında, ayrıca plantasyonlarda ve doğal rejenerasyonlarda bulunan kozalaklı ağaç çürüme hastalıklarından biridir. Zarar genellikle ilkbaharda meydana gelir ve fide üretiminin %30-60’ında kayıplara neden olabilir.

Konukçu bitkiler.  İğne yapraklı fidanlar.

Semptomlar. İğnelerde renk değişikliği veya kızarıklık, gövdede lekelenme, köklerde kararma ve son olarak fidelerin kuruması. Rosellinia inflata saldırısı durumunda, iğnelerdeki renk değişikliği fidenin tepesinde başlar ve tabanına doğru ilerler. Bazen gövde üzerinde (toprak seviyesinde) beyaz veya gri daireler (halkalar) görülebilir. Phytophthora sp. saldırıları durumunda, toprak seviyesinde gövdenin çürümesi ve kararması gözlemlenebilir.

Önleme ve kontrol tedbirleri.

• ekimden önce toprak dezenfeksiyonu;
• seradan veya fidanlıktan alınan bazı fidelerin kökleri seviyesinde periyodik gözlemler;
• toprakta aşırı nemden kaçınmak;
• iyi bir toprak drenajı sağlamak;
• fidelerin yaz boyunca gölgelenmeye karşı korunması;
• etkilenen fidelerin uzaklaştırılması;
• belirli kimyasal işlemlerin uygulanması.

3. AĞAÇ KÖK ÇÜRÜKLÜĞÜ (ARMILLARIA SP. – HONEY FUNGUS, DARK HONEY FUNGUS)

Armillaria türleri hem yaprak döken hem de iğne yapraklı ağaçlarda hasara neden olur. Mantarın varlığı ve aktivitesi nedeniyle, yıllık olarak asimile edilen odun miktarı azalır, kalitesi etkilenir, hatta ağaçlarda tam bir kuraklığa neden olur. Kozalaklı ağaçlarda bulunan ana tür Armillaria ostoyae (külahlı bal mantarı) (koyu bal mantarı veya kozalaklı ağaçların odun çürümesi), ancak diğer Armillaria türleri de kozalaklı ağaçların çürümesine neden olabilir.

Konukçu bitkiler.  Tüm kozalaklı ağaç türleri.

Semptomlar. Patojenlerin varlığına dair ilk belirtiler genellikle fark edilmez: köklerde, kabuk altında veya ağaçların dibinde kremsi beyaz miselyum lekeleri. Ayrıca toprakta beyaz veya kahverengi rizomorflar bulunur. Daha sonra meyve gövdeleri (mantarlar) yüzeyde belirir ve ahşap çürümesi gelişir. Kök çürüklüğü gövde üzerinde de 50-60 cm yüksekliğe kadar ilerleyebilir. Sürgün büyümesinde azalma, iğnelerde kızarma ve reçine sızıntıları (özellikle gövde tabanında) da görülebilir. Ciddi şekilde etkilenen ağaçlarda genellikle bol miktarda meyve oluşumu gözlenir ve bunu kuruma takip eder.

Önleme ve kontrol tedbirleri.

• ağaçların sağlığının korunması;
• ağaçlar arasında en uygun mesafenin sağlanması;
• karışık meşcerelerin (iğne yapraklılar ve yaprak döken ağaçlar) geliştirilmesi;
• topraktaki aşırı nemden kaçınılması;
• etkilenen ağaçların uzaklaştırılması.

4. KOZALAKLI AĞAÇLARIN KALP ÇÜRÜKLÜĞÜ (HETEROBASIDION SP.)

Kozalaklı ağaçların bu hastalığı aynı zamanda ‘kozalaklı ağaçların kırmızı çürüklüğü’ veya ‘kozalaklı ağaçların dip çürüklüğü’ olarak da bilinir, patojenler genellikle yumuşak ağaçlarda bulunur. Bir ağacın toplam odun kütlesinin %30-35’inde çürümeye neden olabilir.

Konukçu bitkiler.  Çam, ladin, köknar, ardıç, duglas-köknar, karaçam ve diğer türler.

Heterobasidion annosum en sık çam ağaçlarında, Heterobasidion parviporum ladin ağaçlarında ve Heterobasidion abietinum köknar ağaçlarında bulunur.

Semptomlar. Patojenlerin varlığında, gövdenin tabanı kalınlaşır ve çatlar ve gövde üzerinde reçine sızıntısı olur. Zamanla çürüklük köklerden gövdenin tabanına doğru ilerler ve 1-10 m yüksekliklere ulaşır. Gövdeye farklı aletlerle (örn. çekiç) vurulduğunda, ses spesifik, donuk, tok, boğuk çıkar. Enfeksiyon genellikle sadece meyve gövdeleri (basidiocarps, parazit mantar) ortaya çıktığında tespit edilir.

Önleme ve kontrol tedbirleri.

• ağaçların sağlığını korumak;
• ağaçlar arasında en uygun mesafenin sağlanması;
• gövde yaralanmalarından kaçınmak;
• kuru, devrilmiş, istila edilmiş ağaçların kaldırılması;
• kütüklerin çıkarılması veya özel mantar ilaçları ile işlenmesi.

5. KÖK ÇÜRÜKLÜĞÜ VE GÖVDE TABANI ÇÜRÜKLÜĞÜ (SPARASSIS CRISPA, PHAEOLUS SCHWEINITZII, ONNIA TOMENTOSA)

Sparassis crispa ‘karnabahar mantarı’, Phaeolus schweinitzii ‘katmerlice mantarı’ veya ‘çamın dip çürümesi’ ve Onnia tomentosa ‘yünlü kadife polipor’ olarak bilinir. Bu mantarlar hem fideleri hem de olgun ağaçları kolonize edebilir. Saldırı sonucunda ağaçlar zayıflar, dengesizleşir, rüzgar veya kar hasarına yatkın hale gelir. Odunsu malzeme kayıpları da önemlidir.

Konukçu bitkiler.  Kozalaklı ağaçlar. Sparassis crispa çoğunlukla sarıçamda.

Semptomlar. Mantarlar kökleri ve toprağı istila eder, ardından gövdenin tabanına ilerleyerek çürümeye neden olur. Çürüklük gövde üzerinde yaklaşık 3 m yüksekliğe kadar ilerleyebilir. Meyve gövdeleri kalın köklerin yakınında, yerde veya kütüklerde görülür. Sparassis crispa‘nın meyve gövdeleri yenilebilir.

Önleme ve kontrol tedbirleri.

• ağaçların sağlığını korumak;
• ağaçlar arasında en uygun mesafenin sağlanması;
• gövde yaralanmalarından kaçınmak;
• kuru, devrilmiş, istila edilmiş ağaçların kaldırılması;
• kütüklerin çıkarılması veya özel mantar ilaçları ile tedavi edilmesi.

6. AHŞAP ÇÜRÜMESİ (PHELLINUS SP., GANODERMA SP., TRAMETES HIRSUTA)

Bu yara veya kütük parazitleri ahşabın kalitesini %60-65 oranında etkileyebilir. Ahşabı oluşturan unsurların (selüloz ve lignin) parazitler tarafından ayrıştırılması nedeniyle bozulma meydana gelir. Ahşapta renk değişikliği olayları meydana gelir ve ağaçların mekanik direnci etkilenir.

Konukçu bitkiler. Kozalaklı ağaçlarda:

• kozalaklı ağaçların kırmızı halka çürüklüğü (Porodaedalea pini) – özellikle ladin, köknar ve çamda;
• köknarın kalp çürüklüğü (Phellinus hartigii) – köknarda, nadiren ladinde;
• terek reyşi mantarı (Ganoderma applanatum) – genellikle yaprak döken ağaçlarda, nadiren kozalaklı ağaçlarda;
• ağaçların dip çürüklüğü (Ganoderma lucidum) – genellikle yaprak döken ağaçlarda, nadiren kozalaklı ağaçlarda;
• tüylü braket (Trametes hirsuta) – genellikle yaprak döken ağaçlarda, nadiren zayıflamış kozalaklı ağaçlarda.

Semptomlar. Bu patojenlerin varlığı, ahşap zaten kısmen bozulduğunda ve gövde yüzeyinde çeşitli değişiklikler meydana geldiğinde, çok geç görsel olarak gözlemlenebilir: gövdede düzensizlikler, yaralar, kabukta pul pul dökülme vb. Gövdeye farklı aletlerle (örn. çekiç) vurulduğunda, ses spesifik, donuk, tok, boğuktur. Meyve veren gövdeler (parazit mantar) etkilenen ağaçların gövdesinde, daha az sıklıkla kalın köklerde görülür.

Önleme ve kontrol tedbirleri. Bu kozalaklı ağaç çürüme hastalıklarının yayılmasını kontrol etmek çok zordur, bu nedenle çoğunlukla önleyici tedbirler tavsiye edilir:

• gövde yaralanmalarından kaçınmak;
• gövde üzerindeki yaraların kimyasal veya biyolojik maddelerle tedavi edilmesi;
• kırılmış, kesilmiş, istila edilmiş ağaçların uzaklaştırılması;
• (mümkün olduğunca) kütüklerin sökülmesi ya da özel mantar ilaçları ile muamele edilmesi.

7. KIRMIZI KALP ÇÜRÜMESİ (STEREUM SANGUINOLENTUM)

Stereum sanguinolentum, odunu oluşturan elementleri ayrıştırarak kozalaklı ağaçlarda kalp çürüklüğü oluşturur.

Konukçu bitkiler.  İğne yapraklılar, özellikle ladin ve çam

Semptomlar. Patojenler çeşitli yaralar yoluyla ahşaba nüfuz eder ve renk değişikliklerine ve çürümeye neden olur. Kütükler ve kesilmiş kütükler istila kaynaklarıdır. Çürüklük ahşapta her yıl yaklaşık 20 cm genişler ve ağacın direncini azaltır. Etkilenen bölgede kabukta kuruma ve pul pul dökülme görülebilir. Meyve gövdeleri, istila edilmiş alanda veya ölü odunlarda (kütükler, düşmüş kütükler) gruplar halinde görülür. Çoğu zaman, meyve gövdeleri gövdenin gölgeli alanlarında lokalize olur. Açık renklidirler (özellikle kenarlarda) ve dokunulduğunda ya da suyla temas ettiklerinde kırmızımsı bir renk alırlar.

Önleme ve kontrol tedbirleri. Kontrol önlemleri çok zor ve kârsızdır. Bazı durumlarda, ahşaba mantar ilacı enjekte edilerek çürümenin yayılması sınırlandırılabilir. Önleyici tedbirler çok daha önemlidir:

• gövde yaralanmalarından kaçınmak;
• gövde üzerindeki yaraların kimyasal veya biyolojik maddelerle tedavi edilmesi;
• kırık, kesilmiş, istila edilmiş ağaçların kaldırılması;
• (mümkün olduğunca) kütüklerin sökülmesi veya özel mantar ilaçları ile tedavi edilmesi.

8. TOMRUK VE KERESTELERDE MAVİ LEKE (OPHIOSTOMA SP.)

‘Çam ağacının mavileşmesi’ olarak da bilinir. Bu mantarın neden olduğu hasarlar ahşap kusurları olarak kabul edilir. Hem ölü odunları (işlenmiş odun: kereste, mobilya vb. dahil) hem de canlı ağaçları enfekte eder. Ağaçlar mevcut yaralar veya kuru dallar yoluyla istila edilir.

Konukçu bitkiler.  İğne yapraklılar.

Semptomlar. Saldırıya uğrayan canlı ağaçlar canlılıklarını kaybeder, rüzgar atmalarına, kar hasarlarına ve kabuk böceği saldırılarına açık hale gelir. Bu kozalaklı ağaç çürüme hastalığının yerleşmesi ve yayılmasından sonra ahşap mavileşir.

Önleme ve kontrol tedbirleri

• gövde yaralanmalarından kaçınmak;
• yaraların kimyasal veya biyolojik maddelerle tedavi edilmesi;
• ağaçlar arasında en uygun mesafeyi sağlayarak ağaçların sağlığını korumak;
• kırılmış, devrilmiş, istila edilmiş ağaçların sökülmesi;
• kütüklerin yok edilmesi veya özel mantar ilaçları ile işlenmesi;
• Tomruklar söz konusu olduğunda: mümkün olduğunca hızlı taşıma ve işleme, iyi havalandırılan yerlerde depolama.

ÖNEMLİ: 

• Uygulama sırasında ve ilerleyen saatlerde yağış yoksa, yılın herhangi bir zamanında uygulama yapılabilir. Ayrıca, sıcaklıklar çok yüksek olmamalı ve havada don tehlikesi bulunmamalıdır.
• Kuruma belirtileri genellikle dikimden kısa bir süre sonra ortaya çıkabilir; bunlar dikim dönemine uyulmamasından veya fidanlıktan sorunlu bitkilerin satın alınmasından kaynaklanabilir. Satın almadan önce dendrolojik materyalin dikkatlice kontrol edilmesi tavsiye edilir.
• Fide satın alırken köklerin kontrol edilmesi tavsiye edilir. Kökler kesilmemelidir.
• Kozalaklı ağaçların aşırı sulanması, su drenajını ve köklere hava dolaşımını engelleyerek boğulmaya neden olabilir.
• Kozalaklı ağaçların etrafındaki arazi temiz tutulmalı, yabani ot ve çimlerden arındırılmalıdır.
• İğne yapraklı ağaçlar ve çalılar iyi su drenajı sağlayan geçirgen toprakları tercih eder. Dikim sıkıştırılmış toprakta yapılıyorsa, periyodik olarak havalandırma çalışması (toprağın gevşetilmesi) yapılmalıdır.
• Başarılı bir dikim için kozalaklı ağaçların fidan aşamasında (fide) dikilmesi tavsiye edilir.
• Dikimden kaynaklanan stresi azaltmak için biyostimülatörlerin uygulanması tavsiye edilir.
• İğne yapraklılar söz konusu olduğunda yağmurlama sulama sistemlerinden kaçınılmalıdır.