Floransa süsen (Iris florentina, Florentine Iris) veya Glaive lily, 2000 yılı aşkın bir süredir bilinmekte ve kullanılmaktadır. 100 türden bazıları aromatik olarak kabul edilir, diğerleri tıbbi özelliklere sahiptir ve diğerleri dekoratif çiçekler olarak kullanılır.

Floransa süsen aromatik bir türdür, güzel koku ve kozmetik endüstrisi (tozlar, diş macunu, sabunlar) için önemli bir hammadde kaynağını temsil eder, viyola kokulu bir madde olan demir açısından en zengin türdür. Bu nedenle, İtalya’da yılda 1100 ton köksap işlenirken, 1835’ten beri yetiştirildiği Fransa’da her yıl 350 ton işlenmektedir.

Uçucu yağ, daha az kalıcı diğer kokuları sabitlemek için de kullanılır. Glaive zambakları likör, vermut ve özel sofra şaraplarını tatlandırmak için kullanılır. Ayrıca sigaraları tatlandırmak için de kullanılır.

Tanımı, türleri, çeşitleri

Floransa süsen çok yıllık, otsu bir türdür. Yeraltı kısmı, 6-14 cm derinlikte yatay bir konumda düzenlenmiş kahverengi bir köksaptır. Köksap, ilkbaharda gelişen, 3-4 cm çapa kadar olan daha büyük segmentlerden ve yaz boyunca oluşan, segmentler arasında boğulmuş alanlara sahip daha az gelişmiş segmentlerden oluşur. Etli bir kıvama sahiptir, dallıdır ve alt kısımda neredeyse dikey bir konumda bulunan çok sayıda adventif köke sahiptir.

Gövde 0,5-1 m yüksekliğindedir, küçük yapraklar taşır ve tepesinde bir çiçek geliştirir.

Köksaptan gelişen yapraklar sapsızdır ve kılıç şeklindedir (ensiform), 5-8’li gruplar halinde yelpaze şeklinde dizilmiştir ve 50-75 cm uzunluğunda, 2-4 cm genişliğindedir, uzunlamasına damarları vardır, neredeyse paraleldir.

Çiçek iki bazal yeşil brakte ile korunur, üst tarafı zardır, tabanda silindirik bir periyant oluşur, üstte 6 petaloid tepal ile ayrılır, bunlardan 3 dıştaki dışa doğru bükülmüş, obovat, beyaz renkli, ortası kahverengi bir damar ile çok hoş kokulu ve 3 iç tepal yuvarlak veya ovat, düz ve merkeze doğru hafifçe bükülmüştür. Çiçeğin dış tepalleri tarafından korunan 3 erkek organı, alt ovaryumu, kısa pistili ve 3 petaloid tepeciği vardır.

Meyve, kesildiğinde üçgen şeklinde, 4,5 – 5,5 cm uzunluğunda ve 1,5-2 cm genişliğinde, 3 uzunlamasına çizgi üzerinde açılan kahverengi bir kapsül ile temsil edilir.

Tohum küresel, siyah ve parlaktır.

Yetiştiricilikte kullanılan diğer türler şunlardır:  Koyu mor çiçeklerle karakterize edilen, hoş kokulu I. Germanica L. ve daha küçük çiçeklere sahip, açık mor, hoş kokulu I. Germanica L..

Bazı Avrupa ülkelerinin spontane florasında, sarı çiçekli I. Pseudacorus L. ve I. pallida Lam. sıklıkla bulunabilir.

Sıcaklık. Süsen, sert kışların yanı sıra düşük sıcaklıklara da dayanabilir. Bitkiler 6-8° C’de büyümeye başlar. Bununla birlikte, ılıman kışların ve sıcak iklimlerin olduğu bölgelerin uçucu yağların birikmesi için uygun olduğuna inanılmaktadır.

Sulama. Floransa süsen kuraklığa nispeten dayanıklıdır, ancak sulamaya olumlu tepki verir. Toprak kuraklığı ile birlikte şiddetli atmosferik kuraklık koşullarında bitkiler durgunlaşır veya yavaş büyür.

Köksapların çürümesini destekleyen aşırı neme tolerans göstermez.

Işık. Akdeniz bölgesinde yaygın olan bu türün ışık konusunda özel gereksinimleri vardır.

MAHSUL TEKNOLOJİSİ

Mahsul rotasyonundaki yeri. Çok yıllık bir tür olan süsen, tarla mahsulünün dışında yetiştirilmelidir. Yaz aylarında toprağın temizlenmesi koşuluyla çeşitli öncü bitkilerden sonra yetiştirilebilirler. Öncü bitki, organik gübre ile gübrelenmiş bir mahsulün parçası olmalıdır. Toprağı yabani otlardan arındırma özelliğine sahip diğer türlerden sonra süsen yetiştirilmesi tavsiye edilir.

Gübreleme. Gübre uygulaması ile ilgili olarak, fosforlu gübreler süsen bitkilerinin gelişimini olumlu yönde etkiler. Potasyumlu gübreler tavsiye edilir çünkü uçucu yağların birikimini ve kök gelişimini olumlu yönde etkilediği görülmüştür. Yine de, çok yüksek dozlarda organik veya azotlu gübreler köklerin abartılı bir şekilde gelişmesine yol açar ve aynı zamanda köksaplarda çürümenin gelişmesini destekler. Sonuç olarak, azotlu gübreler ve gübre ile doğrudan gübreleme öncü bitkilere uygulanmalıdır.

Toprak hazırlığı. Bir önceki bitki hasat edildikten sonra, arazi bitki kalıntılarından arındırılmalıdır. Sürme işlemi en geç Ağustos ayının ikinci yarısında 28-30 cm derinlikte yapılmalıdır. Su birikintilerini önlemek için iyi bir zemin tesviyesi önerilir.

Toprağın ekim için hazırlanması, toprağı tesviye etmek için çubukla birlikte polidisk ve yay dişli tırmık ile yapılmalıdır. Ayrıca, toprak biçerdöver ile etkili bir şekilde hazırlanabilir.

Çoğalma. Süsenler köksaplar dikilerek vejetatif olarak çoğaltılır. Çoğaltma materyalinin hazırlanması dikimden 2-3 gün önce yapılmalıdır. Köksaplar susuz kalmamaları için dikime kadar kat kat olmalıdır.

Dikim mevsimi. Süsenler, toprakta yeterli nem varsa Eylül ayında dikilmelidir. Aksi takdirde, Ekim ayında ilk yağmurlar düştüğünde dikilmelidirler, böylece köksaplar don gelene kadar köklenirler.

Kasım ayında ekim tavsiye edilmez, çünkü bu zamanda don nedeniyle mahsulü tehlikeye atabilecek kayıplar olur. İlkbaharda, ancak en geç 15 Mart’ta ekim yapılarak da iyi sonuçlar elde edilir.

Sıralar arası mesafe/sıra başına bitki sayısı ve dikim derinliği. Dikim mesafesi sıralar arasında 60-70 cm ve sıra başına bitkiler arasında 28-30 cm arasındadır ve 4,8-5,6 bitki/m² yoğunluk elde edilir.

En uygun dikim derinliği 8-10 cm veya 10-12 cm’dir. Toprakta yeterli nem yoksa dikimden sonra köksapların sulanması ve 5-6 cm yükseklikte sırtlanması önerilir.

BAKIM ÇALIŞMALARI

Bunlar vejetasyon yılına bağlı olarak farklılık gösterir. Vejetasyonun ilk yılında, bitkileri boğabilecek yabani otları kontrol etmek önemlidir. Sonraki yıllarda bitkiler yoğun bir tempoda büyür ve zemini kaplar. İlk yıl yabani otlar ayıklanmalı ve 2-3 kez sürülmelidir. Son sürüm Ekim ayında yapılmalı ve hafif sırt yapılmalıdır. Mayıs ve Haziran aylarında 1-2 sulama önerilir, böylece toprak tarla kapasitesinin %75’i oranında su ile beslenir. Sulama sayesinde topraktaki nem oranı %28 oranında artar.

Vejetasyonun ikinci yılında, yabani otların kontrol edilmesi ve toprağın 2-3 çapa ile gevşetilmesi önerilir. Ürünün sulanması tavsiye edilmez, çünkü çürümeye eğilimli süngerimsi köksapların oluşumunu destekler. Köksap üretimini ve uçucu ve demir yağları içeriğini artırmak için, çiçekli sapların oluşum anında kesilmeleri tavsiye edilir.

HASTALIKLAR VE ZARARLILAR

Hastalıklar arasında en yaygın olanlardan biri Heterosporium pruneti mantarı tarafından üretilen yaprak lekesidir. Hastalık, ilkbahardan sonbaharın sonlarına kadar yapraklarda 2-10 mm uzunluğunda ve 2-5 mm genişliğinde uzun veya eliptik oval lekelerin ortaya çıkmasıyla kendini gösterir. İlk başta sarıdırlar, daha sonra griye dönerler ve koyu kahverengi bir kenarla sınırlanırlar. Lekeler önce uzvun üst kısmında görülür, daha sonra tabana doğru ilerler. Güçlü bir saldırı durumunda lekeler birleşir ve yapraklar sararır ve kurur.

Önleyici tedbirler genel hijyenden oluşur. İyileştirici önlemler olarak, Merpan %0,2 ile püskürtme tavsiye edilirken, aynı zamanda aşırı nemden kaçınmak gerekir.

Pas, Puccinia iridis mantarı tarafından üretilir. Hastalık yapraklarda çok sayıda küçük, kabarık, açık kahverengi, dairesel veya yaprak kaburgaları yönünde uzamış püstüllerin ortaya çıkmasıyla kendini gösterir. Mantarın üresporlarından oluşan bu püstüller, yaprakların her iki tarafına dağılmış olarak izole veya iç içe geçmiş olabilir.

Köksap çürüklüğüne Pseudomonas iridis bakterisi neden olur. Bakteriyoz köklerde ve sürgünlerin yeraltı kısmında kendini gösterir, bunlar yumuşar, çürür ve hoş olmayan bir kokuya sahip sarı bir müsilajla kaplanır. Hastalıklı bitkilerin yaprakları üstten başlayarak solar ve kahverengiye döner. Saldırıya uğrayan dokular nekrotiktir. Hastalığı önlemek ve zararı azaltmak için taze organik gübrelerden kaçınılması ve fosforlu gübrelerin uygulanması tavsiye edilir. Ayrıca rizomların dona karşı korunması ve genel hijyen önlemlerinin uygulanması tavsiye edilir.

İris mozaik virüsü ile enfekte olmuş bitkiler zayıf gelişmiştir, özellikle yaprakların taban yarısında açık yeşil veya mavi mozaik lekeleri vardır.

Çiçek açan tomurcukların yaprakçıklarında açık yeşil zemin üzerinde mavi lekeler veya çizgiler bulunur. Başlangıçta, çiçekler veya çiçekler üzerinde biraz daha koyu renkte lekeler görülür. I. Pallida‘da lekeler mor renktedir. Çiçek sapı normalden daha kısadır ve enfekte soğanlar geç büyümeye başlar.

Önleyici tedbirler olarak, hastalıklı bitkilerin çiçeklenmeden önce uzaklaştırılması ve mahsul rotasyonu tavsiye edilir.

Zararlılar arasında en yaygın olanı tel kurdudur (Agriotes spp.). Larvalar, kökler ve gövde arasındaki bölgede bitkileri tahrip ederek kurumalarına ve ürünün incelmesine neden olur.

SÜSEN HASADI

Hasat mevsimi. Hasat mevsimi ile ilgili olarak, birçok araştırmacı süsenlerin vejetasyonun ikinci yılında hasat edilmesi gerektiği sonucuna varmıştır, mahsulü üçüncü yılda tutmak karlı değildir, çünkü üretim potansiyeli azalır. Üçüncü yılda köksaplar daha kokulu olsa da süngerimsi yapıdadır ve genel üretim daha düşüktür.

Güney bölgelerde havanın kuru ve sıcak olduğu Ağustos ayının en uygun hasat mevsimi olduğu düşünülmektedir.

Köksapların Eylül ve özellikle Ekim aylarında hasat edilmesi kurutulmalarını zorlaştırır ve uçucu yağ içeriği Ağustos ayına kıyasla 1-1,5 kat azalır. Köksapların ilkbaharda hasat edilmesi de üretim kayıplarına yol açar.

Hasat yöntemi. Köksaplar, soğanlar olmadan sabanla yerinden çıkarılarak hasat edilmelidir. Yapraklarıyla birlikte çıkarılmalı, topraktan temizlenmeli, sepetlerde toplanmalı ve yaprak ve köklerden temizlendikleri bir platforma taşınmalıdır.

Günlük olarak sadece aynı gün içinde yaprak ve köklerden temizlenebilecek miktarda köksapı hasat etmeniz önerilir. Bu işin ertesi güne ertelenmesi üretim ve kalite kaybına yol açar.