Domates (Lycopersicon esculentum), fizyolojik olarak olgunlaştığında yenen meyveleri için yetiştirilir, aynı zamanda turşu için çiğ olarak da kullanılır. Domates meyveleri taze, hazır veya konserve olarak yenir ve vitaminler, şekerler, amino asitler ve organik asitler açısından zengindir. Kimyasal bileşim çeşitten, toprak ve iklim koşullarından ve uygulanan teknolojiden etkilenir.

Domatesin anavatanı Orta ve Güney Amerika’dır. Avrupa’da ilk olarak İspanya, Portekiz ve İtalya’da yetiştirilmiştir. Çin ve Japonya’ya domates 16. yüzyılda gelmiştir. Günümüzde domates en yaygın olarak yetiştirilen sebze türleri arasındadır. Ticari domates yetiştiriciliği 1880 yılında Fransa’da başlamıştır.

Botanik özellikleri

Kök, toprağın 1,5 m içine nüfuz eder ve çok sayıda yan dala sahiptir. Toprak sıcaklığına bağlı olarak hızla büyürler. Kök, çeşide bağlı olarak belirsiz, yarı belirsiz veya belirli bir büyümeye sahip olabilir. Domatesler, birçok yavru üretebilir ve bunlar belirli çeşitlerdeki büyüme tipine bağlı olarak ayıklanır. 

Yapraklar bölünmüştür, farklı büyüklükteki yapraklar dönüşümlü olarak dizilmiştir. Yaprakçıkları yumurtamsı-mızrak şeklindedir. Çiçeklenme sima benzeri ve boğumlar üzerinde görülür. Çiçek tip 5, sarı, kendi kendine tozlaşır. Domates meyvesi, çeşitli şekil, boyut ve renklerde bir meyve türüdür. Tohumlar uzun ovaldir ve gümüş renkli tüyleri vardır.

İKLİM VE TOPRAK GEREKSİNİMLERİ

Domatesler termofilik bitkilerdir ve düşük sıcaklıklara karşı hassastırlar. Tohumlar, optimum 22-24 °C olmak üzere 10 °C’nin üzerindeki sıcaklıklarda çimlenir. Kök, 26 ila 32 °C arasındaki sıcaklıklarda en iyi şekilde gelişir. Fide büyüme dönemi boyunca gece 14 ℃ ve gündüz 25 ℃ sıcaklıkların değişmesi, çiçek salkımındaki çiçek sayısında artışa neden olur. Gece sıcaklığı yüksekse, vejetatif büyüme daha gelişmiştir. Domateslerde optimum büyüme ve meyve verme sıcaklıkları 17 ile 23 ℃ arasındadır.

Işık

Domateslerin büyümesinde ve meyve vermesinde önemli bir rol oynar. Işık yoğunluğu 3000 ila 6000 lüks arasında olduğunda bitkiler normal şekilde gelişir. Fide aşamasında yetersiz ışık, zayıf fide gelişimine ve etiyolasyon (uzama) yol açar.

Meyve verme aşamasında, yetersiz ışık zayıf meyve tutumuna ve verimin düşmesine neden olur. Olgunlaşma aşamasında az ışık varsa, süreç uzar. Korunan alanlardaki mahsuller söz konusu olduğunda, ek aydınlatma veya ekstra erken mahsuller için tasarlanmış hibritlerin yetiştirilmesi gerekir.

Nem

Domates bitkilerinin nem gereksinimleri orta düzeydedir, ancak yüksek verim için düzenli sulama yapılması önerilir. Sulama sıklığı ve uygulanan su miktarı çevresel faktörlerle ilgilidir. Sıcak dönemlerde, ürünler tercihen damla sulama sistemleri ile günlük olarak bile sulanır. Sulama için en uygun zaman sabahın erken saatleridir. Meyve verme döneminde, aşırı su ile kuraklık dönemleri meyve çatlamasına yol açar. Domatesler, gri küf, tüylü küf gibi mantar hastalıklarının gelişmesini önlemek için %50-60 nispi nem değerlerini tercih eder.

Gübreleme

Bitkilerin yüksek besin maddesi gereksinimleri olduğundan gübreleme önemli bir bağlantıdır. Çiçeklenme ve meyve tutumu sırasında olduğu kadar büyüme ve olgunlaşma sırasında da besin maddelerine olan ihtiyaç daha yüksektir. Bitkiler vejetatif büyüme döneminde daha yüksek miktarda azota ihtiyaç duyarsa, bitkiler meyve vermeye başladıktan sonra fosfor, potasyum ve diğer elementlere olan ihtiyaç artar.

Azot, bitkilerin vejetatif gelişiminde ve aynı zamanda meyve vermede önemli bir role sahiptir. Azot eksikliği, küçük yapraklı ince uçların oluşmasıyla kendini gösterir. Fosfor kök gelişiminde, çiçeklenmenin uyarılmasında ve azotun asimile edilmesinde rol oynar. Fosfor yetersizliği çiçeklerin dökülmesine, düşük meyveye, yaprakların mor renk almasına ve meyvenin çatlamasına neden olur. Domatesler, özellikle meyve büyümesi ve olgunlaşması sırasında, meyve kalitesi ve bitki hastalıklarına direnç üzerinde etkileri olan büyük miktarlarda potasyum tüketir.

Kalsiyum, meyve kalitesi üzerinde etkileri olan kök gelişimi ve hücre duvarı oluşumunda rol oynar.

Kalsiyum eksikliğinin ilk belirtileri meyvede, kaliks bölgesinde (meyvenin üst kısmında) çürük bir alanın ortaya çıkmasıyla gözlemlenebilir ve daha sonra bu alanda Alternaria cinsi mantarlar görülebilir.

Bitkilere büyüme ve fruktifikasyon için gerekli elementleri sağlamak için kök ve yaprak gübrelerinin uygulanması tavsiye edilir.

Domatesler, yüksek humus içeriğine sahip, optimum hava ve su iletkene sahip tınlı, mineral bakımından zengin topraklarda iyi yetişir ve ağır, killi toprakları tercih etmez. Sığ yeraltı suyu olan, yabani otların bulunmadığı ve düşük asit pH değerine sahip düz araziler uygundur. Domates yetiştiriciliğinde hava önemli bir rol oynar. Korunan alanlarda (seralar, poli tüneller) havadaki CO2 konsantrasyonunun artması önemli verim artışlarına yol açar.

YETİŞTİRME

TARLADA DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİ

Mahsul rotasyonu

Domates, yonca, fasulye, bezelye, soğan, sarımsak, salatalık, kavun, kabak ve bazı kök sebzelerden sonra yetiştirilebilir. Domatesler 3-4 yıl boyunca aynı araziye geri dönmemelidir, çünkü monokültür verim düşüşlerine ve hastalık ve zararlıların görülme sıklığının artmasına neden olur. Rüzgârdan korunaklı, düz, sulanabilir arazileri seçin.

Toprak hazırlığı

Bu çalışma sonbahardan itibaren yürütülür ve organik gübreler (40 t/ha) ve kimyasal gübrelerle (toprak kaynağının durumuna bağlı olarak 250-300 kg/ha süperfosfat ve 100-150 kg/ha potasyum sülfat gösterge dozlarında) temel gübreleme ile başlar. Gübreler çift sürme ile birlikte toprağa verilir. Dozajlar gösterge niteliğindedir ve toprak analizinden sonra belirlenmelidir. İlkbaharda, daha yüksek azot içeriğine sahip gübreler veya dengeli gübreler uygulanmalıdır, ancak pH analizi yapılmadan önce uygulanmamalıdır.

Dikimden önce, her ürünün özelliklerine bağlı olarak çıkış öncesi herbisitler uygulanabilir. Zeminin daha hızlı ısınmasını sağlamak için zemin sırtlar veya yükseltilmiş katmanlar halinde modellenebilir.

Fide dikimi

Domatesler seralarda veya fide yataklarında yetiştirilebilir. Ekim, 5 cm aralıklı sıralar halinde ve sıra başına bitkiler arasında 2 cm olacak şekilde az miktarda yapılır. Bir hektar için ön işlemden geçirilmiş 250 gr sertifikalı tohum kullanın. Hastalık taşıyabilecekleri için önceki mahsullerden hasat edilen tohumların kullanılması tavsiye edilmez.

Çimlenmeyi kolaylaştırmak için tohumlar özel ürünler kullanılarak nemli tutulabilir.

Tohumların ekileceği substrat iyi kalitede olmalı, tercihen hastalıklardan, zararlılardan ve yabani ot tohumlarından arındırılmış olmalıdır. Bahçe küfü toprağı, torf, yaprak kompostu karışımı kullanılabilir, ancak bu durumda alt tabaka belirli ürünlerle dezenfekte edilmelidir.

Ekimden ve filizlenmeden sonra, nemlenme riskini azaltmak için onaylı mantar ilaçları ile tedavi uygulayabilirsiniz.

İlk iki gerçek yaprak ortaya çıktıktan sonra, fideler saksılara veya fide üretim tepsilere nakledilir. Bu işi yaptıktan sonra kök gelişimini teşvik etmek için ürünler uygulanabilir. Dikimden bir hafta sonra, fidelerin ihtiyaçlarına bağlı olarak, büyüme için gerekli elementleri sağlamak için belirli gübrelerle yaprak gübrelemesi yapılabilir. Seçilen ürüne bağlı olarak etiket spesifikasyonlarına uyulmalıdır.

Dikim sırasında fidenin yaşı 45 gün olmalı ve fide sağlıklı ve dinç, kısa boğumlu olmalıdır. Fideler dikimden bir gün önce ve sertleşmeden 1-2 hafta önce iyice sulanır. Bu prosedür, sabahları fidanlık/sera pencerelerinin açılmasını ve akşamları kapatılmasını gerektirir. Son hafta, bitkilerin yeni çevre koşullarına alışabilmesi için pencereler gece boyunca açık bırakılır.

Dikim

En uygun dikim zamanı 1 ile 25 Mayıs arasıdır. Yaz-sonbahar mahsulü yetiştirmek istiyorsanız, fideler ısıtılmamış fideliklerde veya ısıtılmamış fide yataklarında veya hatta tarlada yetiştirilebilir ve dikim Haziran ayında gerçekleşir. Belirli büyümeye sahip çeşitler ve melezlerle kurulan sanayileşmeye yönelik ürünler, iklim koşullarına bağlı olarak Nisan ortasından Mayıs başına kadar doğrudan ekilebilir. Ekili alanı doğru zamanda hasat etmek için 10 günlük aralıklarla ekim yapılması tavsiye edilir.

Dikimden önce domates fideleri, özellikle nemlenme ile mücadele için tasarlanmış bir fungusit çözeltisine daldırılarak sulanır. Seçilen ürüne bağlı olarak etiket üzerindeki tavsiyelere uyulmalıdır. Sonraki sulama için, dikimden önce bir damla sulama sistemi kurulabilir. Fideler, çeşide bağlı olarak 10-15 cm derinliğe, 70-100 cm aralıklarla ve sıra başına 30 cm aralıklarla dikilir. Dikimden sonra, köklenmeyi teşvik etmek için sulama ve gübreler uygulanır. Bir sonraki sulamada, verimliliği ve toprak yapısını iyileştirmek ve daha iyi kök emilim koşulları oluşturmak için bir ürün uygulanabilir.

Haşere ve hastalık kontrolü

Onaylı fungusitler veya insektisitlerle tedavi uygulanarak yapılır. Bitki koruma ürünlerinin etkisine dirençli hastalıkların veya zararlıların ortaya çıkmasını önlemek için, ürünlerin değiştirilmesi önerilir.

Yabani ot kontrolü

Bu, yabani otları yok eden ve toprağı gevşek tutan tekrarlanan çapalamalarla yapılır. Yabani otlar, herbisit uygulanarak kimyasal olarak da kontrol edilebilir.

BAKIM İŞLERİ

Yarı belirli ve belirsiz büyüme gösteren domates çeşitleri bir destek sistemine ihtiyaç duyar. Tarla bitkilerinde, bitkiler her bitkinin yanına yerleştirilen kazıklarla desteklenebilir veya bitkilerin iple dikey olarak bağlanmasını sağlayan bir kafes destek sistemi kurulabilir.

Domates yetiştirme teknolojisinde çok önemli bir çalışma piç sürgünleri budamaktır. İşlem, yaprakların akslarında ortaya çıkan yanal sürgünlerin (piçler) uzaklaştırılmasından oluşur. Bitki üzerinde bırakılırsa, emicilerin büyümesi üretimde azalmaya yol açar ve bitkinin meyve vermesi için gerekli kaynakları tüketerek hastalıkların ortaya çıkmasını destekler. Piç sürgünler yaklaşık 4 cm boyunda olduklarında kesilirler.

Üretim döngüsüne ve çeşide bağlı olarak, erken hasat elde etmek için domates bitkileri 4 aşama oluştuktan sonra çimdiklenebilir.

Piç sürgünlerin budanması, çimdikleme ve yaprak dökme işlemlerinden sonra, iyileşmeyi teşvik etmek için iyileştirici bakır bazlı fungusitlerin uygulanması önerilir.

Yaprak dökümü, mahsulün havalanmasını sağlayan bir çalışmadır.

Tabandaki kuru ve hastalıklı yapraklar mahsulden uzaklaştırılır. İlk kattaki meyveler optimum boyuta ulaştığında, yapraklar alt taraftan alınabilir.

Toprak nemini korumak ve yabani otları kontrol etmek için ürün folyo veya organik malzeme ile malçlanabilir. Malçlama folyosu sıralar boyunca yerleştirilirse, sıralardaki yabani otlar çapalanarak veya belirli bir herbisit uygulanarak temizlenebilir.

Malçlama toprağı ısıtır, toprak nemini düzenler, iyi bir bitki sağlığı durumu sağlar, yabani otların gelişmesini önler ve bakım işlerinin sayısını azaltır.

Tarla bitkileri söz konusu olduğunda, tozlaşma tozlayıcılar tarafından gerçekleştirildiği için çiçeklerin meyve vermesi için uyarılması gerekli değildir. Çiçeklerin uyarılması tercih edilirse, daha büyük ve daha erken meyveler elde etmek için bir meyve uyarıcısı kullanılabilir.

Sulama

Çevre koşullarına ve yağış miktarına bağlı olarak yapılır ve kurak dönemlerde, özellikle maksimum gereksinimleri olan aşamalarda (çiçeklenme, meyve verme, olgunlaşma) sulama günlük olarak bile yapılabilir.

Gübreleme

Domatesler yüksek besin tüketicileridir ve hem kök hem de yaprak gübrelerine ihtiyaç duyarlar. Dikimden 1-2 hafta sonra, köklenmeyi teşvik etmek için daha fazla fosfor bakımından zengin veya dengeli gübreler uygulanır.

Çiçeklenme ve meyve büyümesi sırasında, meyve tutumuna yardımcı olmak için yaprak gübreleri uygulanabilir. Bu fenotipin besin gereksinimlerini karşılayan bir içerikle granül gübreler de uygulanabilir.

Meyve olgunlaşması daha yüksek miktarda potasyum gerektirir ve bu makroelement içeriği daha yüksek olan ürünler bu amaçla kullanılabilir.

Hasat

Domatesler kırmızı olduklarında ve bir aile sisteminde yetiştirildiklerinde tam olgunlukta hasat edilirler. Ticari ürünlerde, meyve olgunlaşma aşamasında hasat edilir, özellikle de olgunlaşma sonrası yeteneğine sahip melezler. Saklama (turşu) için, meyve çiğ olarak veya optimum boyuta ulaştığında hasat edilir.

Genellikle hasat, meyvenin olgunlaşması sırasında aşamalı olarak elle yapılır. İşleme için yetiştirilen, kararlı büyüme ve konsantre olgunlaşmaya sahip domatesler mekanik olarak hasat edilebilir.

KORUMALI ALANDA DOMATES YETİŞTİRME

Toprak hazırlığı

Tarla mahsulüne benzer şekilde, önceki mahsul temizlendikten sonra sonbaharda başlayarak gerçekleştirilir. Korunan alanlarda hastalık ve zararlıların görülme sıklığı daha yüksek olduğundan, fidelerin dikilmesinden önce özel ürünlerle dezenfekte edilmesi önerilir.

Mahsulün kurulması

Yukarıda açıklanan prosedüre göre ısıtmalı poli tünellerde üretilen fideler ile yapılır. Domates fidesinin yaşı bu durumda 50-60 gün olmalıdır ve ekim işi dikim zamanına bağlı olarak yapılır. Fideler ısıtma olanaklarına bağlı olarak Mart ortasından itibaren dikilebilir.

Kök seviyesinde ısı stresi yaratmamak için, korunan alanın içindekine mümkün olduğunca yakın bir sıcaklıkta su ile sulama yapılması önerilir. Bitkilerin sulanması, bitkilerin büyüme fenotiplerinde yeterli sudan yararlanmaları için gerektiği sıklıkta damla sulama sistemleri ile yapılmalıdır.

Yabani ot kontrolü

Tercihen çapalanarak veya malç folyosu kullanılarak yapılır. Korunan alanlarda, malç folyoları toprağın tüm yüzeyine yayılarak toprak sıcaklığı üzerinde faydalı etkilere sahip olabilir ve nemini koruyabilir.

BAKIM İŞLERİ

Bunlar tarla yetiştiriciliği için belirtilenlere benzerdir. Ürünün çiçeklenme döneminde tozlayıcıların bulunmadığı göz önüne alındığında, özel uyarıcıların kullanılması gerekir.

Günün en sıcak anlarında korunan alanların günlük olarak havalandırılması belirtilmektedir. Günlük havalandırma, gaz değişimini teşvik etmek için dış sıcaklıklar düşük olsa bile gerçekleştirilir.

Haşere ve hastalık kontrolü

Onaylı fungusitler veya insektisitlerle tedavi uygulanarak yapılır. Bitki koruma ürünlerinin etkisine dirençli hastalıkların veya zararlıların ortaya çıkmasını önlemek için, farklı aktif maddelere sahip ürünlerin değiştirilmesi önerilir.