Buğday (Triticum aestivum) dünyada en çok yetiştirilen bitkidir ve dünya ekonomisinde önemli bir para birimidir. Buğday Asya kökenlidir ve birkaç bin yıl önce ekili bir ürün olarak tanıtılmıştır. Keşfedildiği andan itibaren popülerlik kazanmıştır ve birçok ulusun beslenmesinde temel bir yer tutmaktadır. Bu ürünün özel önemi göz önüne alındığında, buğday üretimini olumsuz etkileyebilecek hastalık ve zararlıların bilinmesi çok önemlidir. Buğday tedavileri, hastalık ve zararlılardan uzak tutmak için büyük önem taşır.

BUĞDAYIN BAŞLICA HASTALIKLARI

BUĞDAY ÇİZGİLİ MOZAİK VİRÜSÜ

İlk belirtiler filizlenmeden birkaç hafta sonra ortaya çıkar. Yapraklarda kaburgalara paralel açık yeşil veya sarı çizgiler görülür. Hastalık belirtileri sonbaharda sıcaklıkların düşmesiyle maskelenir ve ilkbaharda yeniden ortaya çıkar. Güçlü bir saldırı durumunda, taban yaprakları sararır ve üst kısımdakiler mozaik bir görünüme sahip olur. Hastalıklı buğday bitkileri durgunlaşır ve zayıf gelişmiş başaklar üretir. Bu virüs Poaceae familyasındaki birçok türe saldırır ve akarlar tarafından bulaştırılır.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• üründeki yabani otları yok etmek;
• özel tarımsal teknik çalışmaların yürütülmesi;
• optimum zamanda ekim yapmak;
• akarları kontrol etmek için insektisitlerin uygulanması;
• dayanıklı çeşitlerin yetiştirilmesi.

ARPA SARI CÜCE VİRÜSÜ

Bu virüs buğday bitkilerine agresif bir şekilde saldırır. Saldırıya uğrayan bitkiler daha koyu bir renge sahip olur ve daha sonra sararır. Virüs bitkilere fide aşamasında bile saldırarak onları cüceleştirir. Buna başakların artık gelişmemesi de eşlik eder. Bitkiler kardeşlenme aşamasında etkilenirse, daha az çimlenirler ve yaprakların uçları ve kaburgaları sararır. Saldırıya uğrayan bitkiler başak geliştirir, ancak çok sayıda steril başakçık bulunur. Bu virüs yaprak bitleri tarafından bulaştırılır.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• üründeki yabani otları yok etmek;
• özel arazi çalışmalarının yürütülmesi;
• optimum zamanda ekim yapmak;
• yaprak bitlerini kontrol etmek için böcek ilaçları uygulamak;
• dayanıklı çeşitlerin yetiştirilmesi.

KÜLLEME (ERYSIPHE GRAMINIS)

Hastalık ilkbaharda ortaya çıkar. Bazal yapraklarda ve gövdelerde beyaz, keçe benzeri lekeler gelişir. Lekeler tozlu hale gelir ve üzerlerinde mantarın fruktifikasyonunu temsil eden dairesel oluşumlar görülür. Saldırı hızla yayılabilir ve başaklara bile saldırabilir. Saldırıya uğrayan dokular sararır ve kurur. Yapraklar erken kurur, başaklar normal şekilde büyümez ve bitki kuru taneler üretir. Mantar, toprak yüzeyindeki bitki kalıntıları üzerinde kışı geçirir. Yağışlı sonbahar havası sonbahar enfeksiyonlarına neden olabilir. Hastalığın ortaya çıkması, azotla aşırı gübreleme, monokültür veya ekim sırasında yüksek yoğunluk ile desteklenir.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• bitki kalıntılarının sürülerek gömülmesi;
• yabani otları yok etmek;
• dengeli gübreleme;
• dayanıklı buğday çeşitlerinin yetiştirilmesi;
• saman veya başak gelişimi aşamasında spesifik fungisitlerle 1-2 uygulama yapılması.

SEPTORİA YAPRAK LEKESİ (SEPTORIA TRITICI)

Bu hastalığın ana belirtileri yapraklarda ortaya çıkar. İlk belirtiler yaprakların uçlarında sarı lekeler şeklinde ortaya çıkar ve zamanla grileşirler. Hastalık gelişir ve lekelerin ortasında, mantarın fruktifikasyonunu temsil eden siyahımsı noktasal oluşumlar vardır. Saldırıya uğrayan yapraklar erken kurur ve etkilenen bitkiler artık normal şekilde büyümez. Vejetatif büyüme döneminde mantar sporlar yoluyla bulaşır ve kış aylarında mantar etkilenen bitki kalıntıları üzerinde kışı geçirir. Hastalığın ortaya çıkması, azotla aşırı gübreleme, monokültür veya ekim sırasında yüksek yoğunluk ile desteklenir.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• bitki kalıntılarının sürülerek gömülmesi;
• yabani otları yok etmek;
• doğru bir mahsul rotasyonu;
• optimum ekim yoğunluğunun sağlanması;
• özel fungisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

BUĞDAY YAPRAK PASI (PUCCINIA RECONDITA)

Bu hastalık erken ilkbaharda ortaya çıkar ve uredo (yaz spor yatakları) püstülleri adı verilen oval, eliptik veya dairesel, paslı oluşumlara yol açar. Daha sonra, oval teleuto (kış) püstüller, yaprağın epidermisi tarafından kaplanan siyah renkli alt tarafta ortaya çıkar. Epidermis yırtıldıktan sonra, oluşumlar tozlu hale gelir ve yapraklar sararır ve kurur.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• dayanıklı buğday çeşitlerinin yetiştirilmesi;
• optimum zamanda ekim;
• dengeli gübreleme;
• spesifik fungisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

SARI PAS (PUCCINIA STRIIFORMIS)

Bu mantar bitkinin tüm toprak üstü organlarına saldırır. Saldırıya uğrayan organlarda paralel sıralar halinde dizilmiş dikdörtgen, turuncu püstüller gelişir. Enfeksiyon taban yapraklarından başlar ve ciddi vakalarda başaklara da saldırabilir. Saldırı yaprakların erken kurumasına, başakların büyümesinde yavaşlamaya ve tahılların buruşmasına neden olur.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• dayanıklı buğday çeşitlerinin yetiştirilmesi;
• optimum zamanda ekim;
• dengeli gübreleme;
• buğday yaprak pası kontrolü için ürünler, sarı pasına karşı da kullanılabilir.

KARA PAS (PUCCINIA GRAMINIS)

Hastalığın belirtileri, bitkinin tüm toprak üstü organlarında, özellikle gövdede püstül adı verilen oluşumların ortaya çıkmasıyla kendini gösterir. Bu nedenle tahıl pası olarak da adlandırılır. Buğday yaprak pası veya sarı pasından farklı olarak, kara pası durumunda saldırı bitkinin tepesinden başlar.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• dayanıklı buğday çeşitlerinin yetiştirilmesi;
• optimum zamanda ekim;
• dengeli gübreleme;
• buğday yaprak pası ve sarı pasını kontrol eden ürünler, kara pasına karşı da kullanılabilir.

FUSARİUM BAŞ YANIKLIĞI (GIBBERELLA ZEAE)

Bu hastalık yazları sıcak ve kurak geçen yıllarda ortaya çıkar. Hastalık, fide aşamasından itibaren bitkilerin gövdelerinde kahverengi lekeler görüldüğünde ortaya çıkar. Saldırıyı takiben gövdeler çürür. Mantar kardeşlenme evresinde saldırdığında, bitkiler sapların tabanında kahverengileşme gösterir. Bitkiler küçük kalır ve zayıf gelişmiş kahverengi başaklar oluştururlar. En ciddi saldırı, başakların beyazlaşması ve kızarması meydana geldiğinde başak gelişimi aşamasında ortaya çıkar. Beyazlaşmış başakçıkların dibinde, mantarın fruktifikasyonunu temsil eden pembe bir küf veya turuncu yastıklar gelişir. Taneler kurur ve çimlenme kapasitelerini kaybederler. Vejetatif büyüme döneminde hastalığın bulaşması mantarın sporları ve miselyumu tarafından sağlanır. Bir yıldan diğerine bulaşma ise hastalıklı tohumlar ile sağlanır.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• dengeli gübreleme;
• monokültürden veya buğday-mısır rotasyonundan kaçınmak;
• dayanıklı buğday çeşitlerinin yetiştirilmesi;
• ekimden önce tohumların işlenmesi;
• çiçeklenme gelişimi aşamasında spesifik fungisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

SÜRME BUĞDAY (TILLETIA SPP.)

Bitkiler vejetatif gelişimin erken aşamalarında saldırıya uğradığında, durgunluk, zayıf kardeşlenme ve yeşilimsi mavi bir renklenme gösterirler. Başaklar dağınık görünür ve tohumları açıkta bırakır. Saldırıya uğrayan taneler daha dışbükeydir ve içeriklerinin yerini siyah spor yığını ve çürümüş balık kokusu alır. Hasat sırasında, saldırıya uğrayan taneler kırılır ve bu da sporların serbest kalmasına neden olur. Sporların bir kısmı yerde kalır ve yeni enfeksiyonlar üretirken, diğerleri sağlıklı tohumlara yapışır.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• derin yaz sürümü;
• optimum zamanda ekim;
• doğru bir mahsul rotasyonu;
• bir tarladan diğerine geçerken biçerdöverlerin temizlenmesi;
• ekimden önce tohumların işlenmesi.

CÜCE SÜRME HASTALIĞI (TILLETIA CONTROVERSA)

Hastalık buğdayın sürme hastalığına benzer. Ancak bu enfeksiyon durumunda, saldırıya uğrayan bitkiler şiddetli cücelik gösterir. Saldırıya uğrayan bitkiler hasat edilemez ve taneler yere düşer. Mantar sporları 4-5 yıl boyunca canlı kalır.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• derin yaz sürümü;
• optimum zamanda ekim;
• optimum derinlikte ekim;
• doğru bir mahsul rotasyonu;
• buğdayda sürme hastalığına karşı uygulanan tedaviler buğdayda cüce sürme hastalığında da etkilidir.

BUĞDAY RASTIK HASTALIĞI (USTILAGO TRITICI)

Bu hastalık buğday ürünlerinde yaygındır ve önemli hasara neden olabilir. Saldırıya uğrayan bitkiler daha küçüktür ve başağı örten yaprağın rengi değişir. Saldırıya uğrayan bitkiler sağlıklı olanlardan önce başak oluşturur. Başağın kısımları tahrip olur ve siyah sporlardan oluşan tozlu bir kütleye dönüşür. Başlangıçta başağın organları gümüş bir zarla kaplıdır. Daha sonra bu zar kırılır ve sporlar serbest kalarak rüzgar tarafından alınır. Başaktan geriye sadece merkezi eksen (sap) kalır.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• tohumların ekimden önce işlenmesi ana önlem ve kontrol yöntemidir.

GÖÇERTEN HASTALIĞI (GAEUMANNOMYCES GRAMINIS)

Saldırıya uğrayan bitkiler sarı renkleriyle kolayca tanınabilir. Bitkiler sökülürse kök sisteminin tahrip olduğu görülebilir. Gövde tabanı da kahverengi miselyum ile kaplanır. Saldırıya uğrayan dokular nekrotize olur ve gövde eğilir ve kırılır. Saldırıdan sonra bitkiler kurur, başaklar solar, beyazlaşır ve artık tane oluşturmaz.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• bir tarlada bu hastalığın saldırısı ortaya çıkarsa, buğday veya diğer samanlı tahıllar en az üç yıl sonra aynı araziye yeniden ekilebilir;
• yabani otların yok edilmesi;
• uygun sürüm;
• nemli topraklardan kaçınmak;
• optimum sıklığın takip edilmesi;
• dengeli gübreleme.

BUĞDAY KÖK VE KÖKBOĞAZ ÇÜRÜKLÜĞÜ (PSEUDOCERCOSPORELLA HERPOTRICHOIDES)

Bu hastalık ılımlı sıcaklıklara sahip nemli bölgelerde önemli hasara neden olur. Hastalık sonbaharda ortaya çıkar. Mantar gövdenin tabanına saldırır. Gövde üzerinde kahverengi bir halkayla sınırlanmış eliptik, beyazımsı veya sarı lekeler görülür. Lekelerin ortasında, mantarın fruktifikasyonu siyah bir nokta şeklinde gelişir. Samanın içinde, mantarın miselyumunu temsil eden gri bir keçe gelişir. Saldırıya uğrayan bitkiler lekeler seviyesinde kırılır. Saldırıdan kurtulma durumunda steril başaklar oluştururlar.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• beş yıllık bir mahsul rotasyonuna bağlı kalmak;
• asidik topraklardan veya aşırı azotlu gübrelemeden kaçınmak;
• düzgün bir sürüm gerçekleştirmek;
• şiddetli saldırı durumunda (bitkilerin % 25’inden fazlası etkilenirse), özel fungusit uygulamaları yapılmalıdır.

BAŞAKTA KARA LEKE (CLADOSPORIUM HERBARUM)

Bu hastalık bitkinin tüm toprak üstü organlarına saldırır, ancak saldırı başaklarda daha belirgindir. Siyah miselyum kümeleri tohumların ve başakların üzerinde görülür. Saldırıya uğrayan taneler kurudur ve bunlardan düşük kaliteli un elde edilir.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• bir tarlada bu hastalığın saldırısı ortaya çıkarsa, buğday veya diğer samanlı tahıllar en az üç yıl sonra aynı araziye yeniden ekilebilir;
• yabani otların yok edilmesi;
• uygun sürüm;
• nemli topraklardan kaçınmak;
• optimum sıklığın takip edilmesi;
• dengeli gübreleme.

SARI LEKE HASTALIĞI (PYRENOPHORA TRITICI-REPENTIS)

Bitkinin tabanındaki yapraklarda kahverengi-gri bir halkayla çevrili kahverengi lekeler görülür. Hastalık gelişir ve lekelerin merkezinde siyah-kahverengi renkte mantarın fruktifikasyonu görülür. Lekeler birleşir ve yaprağın geniş alanlarını kaplar. Saldırıya uğrayan dokular kurur, kırılır ve yaprak parçalanır. Saldırıya uğrayan bitkiler kuru taneler oluşturur.

Önlem ve kontrol tedbirleri:

• optimum yoğunluğa uymak;
• yabani otların yok edilmesi;
• doğru bir mahsul rotasyonu;
• dengeli gübreleme;
• özel fungisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

Buğdayın başlıca zararlıları

BUĞDAY TRİPSİ (HAPLOTHRIPS TRITICI)

Yılda bir nesil üretir ve larva evresinde toprak yüzeyindeki bitki kalıntıları üzerinde kışı geçirir. Yetişkinler ve larvalar sokar ve çiçek organları, sap ve tanelerden hücre içi sıvıyı emer. Saldırıdan sonra çiçekler dökülür ve başaklar beyazımsı ve steril hale gelir. Taneler süt aşamasında saldırıya uğrarsa kururlar.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• optimum zamanda ekim;
• doğru bir mahsul rotasyonu;
• sonbahar sürümünün gerçekleştirilmesi;
• bir bitki üzerinde 8’den fazla yetişkin böcek olduğunda tedavi uygulamak.

CÜCE AĞUSTOSBÖCEĞİ (MACROSTELES SEXNOTATUS)

Yılda 2-3 nesil üretir, ergin evrede ve bazen yumurta evresinde kışı geçirir. Buğday, arpa, çavdar, yulaf, mısır, pirinç vb. ürünlere saldırır. Yaprakları sokar ve hücre içi sıvı ile beslenir. Saldırıya uğrayan dokular renk değiştirir ve beyazlaşır. Şiddetli bir saldırı durumunda, saldırıya uğrayan dokular sararır ve kurur.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• yabani otları yok etmek;
• optimum zamanda ekim yapmak;
• özel böcek ilaçları ile tedavi uygulamak.

SÜNE ZARARLISI (EURYGASTER SPP.)

Yılda bir nesil üretir ve yetişkin evresinde ormanların yapraklarında veya hava koşullarından korunaklı diğer yerlerde kışı geçirir. Erginler ilkbaharda sıcaklık 9 °C’yi aştığında ortaya çıkar. Çiftleşmeden sonra yumurtalarını bitkinin toprak üstü organlarına bırakırlar. Erginler ve larvalar yaprakların, sapların, başakların ve buğday tanelerinin hücre içi sıvısıyla beslenirler. Saldırı başak üzerinde gerçekleştiğinde, iğnenin üzerindeki kısım beyaza döner ve artık tane oluşturmaz. Süt-olum aşamasında saldırıya uğrayan taneler büzüşür.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• spesifik insektisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

EKİN KAMBURBÖCEĞİ (ZABRUS TENEBRIOIDES)

Yılda bir nesil üretir ve larva evresinde toprakta kışı geçirir. Kar eridikten hemen sonra faaliyetine devam eder. Yetişkinler olgunlaşmanın farklı aşamalarındaki çiçekler ve tanelerle beslenir. Larvalar bitkilerin sadece toprak üstü kısımlarıyla beslenir, kökleriyle asla beslenmez. Yapraklara saldırır, onları toprakta kazdıkları galerilerin içine çeker ve parçalara ayırırlar. Saldırıya uğrayan bitkiler tamamen yok olur.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• spesifik insektisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

EKİN BAMBUL BÖCEĞİ (ANISOPLIA SP.)

Her iki yılda bir nesil üretir ve larva evresinde kışı geçirir. Bu türlerin erginleri çiçeklerin yumurtalıkları ile süt veya hamur olgunluğundaki tanelerle beslenir. Saldırıyı takiben taneler kısmen veya tamamen tahrip olur. Larvalar zararlı değildir.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• mahsul hasat edildikten sonra sürüm;
• doğru bir mahsul rotasyonu;
• metrekare başına beşten fazla yetişkin böcek olduğunda tedavilerin yapılması.

KIMIL (AELIA SP.)

Yılda bir nesil üretir ve yetişkin evresinde ormanların yapraklarında veya hava koşullarından korunaklı diğer yerlerde kışı geçirir. Erginler ilkbaharda ortaya çıkar ve yumurtalarını bitkinin toprak üstü organlarına bırakır. Erginler ve larvalar yaprakların, gövdelerin, başakların ve tanelerin hücre içi sıvısıyla beslenir. Saldırı başak üzerinde gerçekleştiğinde, iğnenin üstündeki kısım beyaza döner ve artık taneler gelişmez. Süt-olum aşamasında saldırıya uğrayan taneler büzüşür.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• spesifik insektisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

YULAF YAPRAK SÜLÜĞÜ (LEMA MELANOPA)

Yılda bir nesil üretir ve yol kenarındaki otların, çitlerin, ormanların vb. yapraklarında ergin evresinde kışı geçirir. Erginler genellikle Nisan ayının ikinci haftasında ortaya çıkar ve yaprakların üst tarafına, tabana yakın, ana damara paralel olarak yumurta bırakır. Erginler yaprakları kemirerek hem epidermisi hem de parankimayı delerken, larvalar üst epidermisi ve parankimayı tüketerek alt epidermisi sağlam bırakır. Güçlü bir saldırı durumunda, tüm yapraklar şeffaf zar görünümünü alır.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• metrekare başına 10 yetişkin veya 250 larva varsa tedavilerin gerçekleştirilmesi.

HAPLODIPLOSIS MARGINATA

Yılda bir nesil üretir ve toprakta larva evresinde kışı geçirir. Nisan sonu – Mayıs başından itibaren larvalar toprak yüzeyine çıkar ve pupa olur. Erginler 4-5 gün sonra ortaya çıkar ve yumurtalarını üst yaprakların yaprak kenarına bırakır. Yumurtalar ve larvalar kuruluğa karşı hassastır. Yumurtadan çıktıktan sonra larvalar yaprak kılıfının altına girerek burada tutunurlar. Saldırıya uğrayan bitkilerde larvaların bulunduğu yerde yaprak kılıfı şişmiştir. Larvaların beslendiği yerde ortası iyice derinleşmiş uzun şişlikler de görülebilir. Saldırıya uğrayan bölgelerde, samanın sıvı ileten dokuları tahrip olmuştur. Bu durum büyümeyi ve başak gelişimini yavaşlatır, erken olgunlaşmaya yol açar ve başaktaki dane sayısını azaltır.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• bir bitkide 5-6’dan fazla larva varsa spesifik insektisitlerle tedavi uygulanması.

EKİN SAP ARISI (CEPHUS PYGMAEUS)

Yılda bir nesil üretir ve larva evresinde toprak yüzeyindeki bitki kalıntılarında kışı geçirir. Erginler Mayıs ve Haziran ayları arasında ortaya çıkar ve yumurtalarını başağın altındaki boğumun yakınına bırakır. Yumurtadan çıktıktan sonra larva saman içeriğini kemirir. Başaklar artık büyümez ve sararır. Yağış ve rüzgar samanın kırılmasına ve başakların düşmesine neden olabilir.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• derin sürüm;
• doğru bir mahsul rotasyonu;
• özel böcek ilaçları ile tedavilerin gerçekleştirilmesi.

BUĞDAY GAL NEMATODU (ANGUINA TRITICI)

Yılda bir nesil üretir ve istila edilmiş tahıllarda larva aşamasında kışı geçirir. Nemle temas eden larvalar dışarı çıkar ve genç buğday bitkilerini aramak için yayılır. Saldırıya uğrayan bitkiler küçük boyutları, güçlü kardeşlenmeleri ve gövde tabanının kalınlaşması ile tanınabilir. Yapraklar koyu yeşil, bükülmüş ve kıvrımlıdır. Saldırıyı takiben, taneler yuvarlak safralara dönüşür ve siyahımsı kahverengi bir renge sahiptir.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• samanlı tahıllar 3-4 yıl sonra aynı tarlaya yeniden ekilebilir;
• bitki direncini artırmak için gübre uygulamak;
• dayanıklı buğday çeşitlerinin yetiştirilmesi;
• sertifikalı ve işlenmiş tohumların kullanılması.

BUĞDAY YAPRAK BİTİ (SCHIZAPHIS GRAMINUM)

Yılda 15-20 nesil üretir buğday veya kendiliğinden oluşan türler üzerinde yumurta aşamasında kışı geçirir. Erginler ve larvalar yapraklarda ve gövdelerde kolonize olur ve burada dokulardan sıvı emerler. Saldırıya uğrayan yapraklar kırmızı lekelere sahip olur, kıvrılır ve sonra kurur. Sonbahardaki güçlü saldırılar bitkilerin kurumasını, tahıl gelişimi sırasında ise üretimin azalmasını belirler.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• optimum zamanda ekim yapılması tavsiye edilir;
• yabani otları yok etmek;
• bir bitkide 10’dan fazla böcek olduğunda tedavilerin gerçekleştirilmesi.