Böğürtlen (Rubus spp.) birçok dağlık ve tepelik alanda kendiliğinden yetişen meyve veren bir çalıdır. Meyvesinin besleyici özellikleri nedeniyle bu tür geliştirilmiş ve yetiştiriciliğe sokulmuştur. Böğürtlen çalılarının dik veya sürünen dalları vardır. Böğürtlenler lezzetli polidrup tipi meyvelerdir ve taze olarak yenir veya çeşitli şekillerde (reçel, şurup vb.) hazırlanır. Karmaşık mineral içeriği nedeniyle, böğürtlen anemi, akciğer hastalıkları, karaciğer veya mesane hastalıklarından muzdarip insanlar için tavsiye edilir. Meyve sodyum, kalsiyum, magnezyum, demir, potasyum, karbonhidratlar, protein, organik asitler ve vitaminler (A, D, C, B6, B-12) içerir. Böğürtlen tedavileri, hastalık ve zararlılardan uzak tutmak için çok önemlidir.

BÖĞÜRTLEN ÇALILARININ BAŞLICA HASTALIKLARI

VİRÜSLER

Böğürtlen sarı damar hastalığı

‘Böğürtlenin sarı damarı’ olarak da bilinir ve bir virüs kompleksinden kaynaklanır. İlk belirtiler yaprak damarlarının sararmasıdır ve şiddetli bir saldırı durumunda bitki ölür. Çoğu zaman bu hastalık çalıların büyümesinin durmasına yol açar. Virüs nematodlar ve çoğaltma (kesme, aşılama vb.) yoluyla bulaşır.

Önleme ve kontrol yöntemleri:

• uygun toprak hazırlığı;
• sağlıklı genetik materyal kullanımı;
• dikimden önce genetik materyalin dikkatli bir şekilde incelenmesi;
• saldırıya uğramış çalıların plantasyondan uzaklaştırılması.

Tütün halkalı leke virüsü

Böğürtlen bitkilerine saldıran en yaygın virüstür. Ana belirtiler yapraklarda görülür: yapraklarda dairesel lekeler oluşur. Saldırıya uğrayan dokular normal gelişimini durdurur ve yapraklar deforme olur. Bu virüs aynı zamanda meyveye de saldırarak deformasyonlara neden olur. Saldırının bir sonucu olarak, çalıların büyümesi durur, üretim önemli ölçüde azalır ve sonunda bitkiler ölür. Bu virüs polen, tohum ve vejetatif çoğalma yoluyla bulaşır. Yaprak bitleri de bu virüsü bulaştırabilir.

Önleme ve kontrol yöntemleri:

• dikimden önce genetik materyalin dikkatli bir şekilde incelenmesi;
• saldırıya uğramış çalıların plantasyondan uzaklaştırılması;
• yaprak biti popülasyonunu kontrol altında tutmak için böcek ilacı uygulanması.

BAKTERİ

Ateş yanıklığı (Erwinia amylovora)

Saldırı sürgünlerde, çiçeklerde ve meyvelerde görülebilir. Sürgünlerin uçları kahverengileşir, kurur ve kanca şeklinde kıvrılır. Yüksek atmosferik nem koşullarında, saldırıya uğrayan dokuların yüzeyinde bakteriyel eksudat görülür. Erwinia amylovora bu eksüda ile bulaşır, tozlayıcılar, rüzgar, su damlacıkları, kuşlar vb. tarafından yayılır. Bakteri yüksek sıcaklıklara dayanıklıdır ve güneş ışığından korunan alanlarda 12 aya kadar hayatta kalabilir. Kış boyunca bakteri etkilenen dokularda (tomurcuklar, kabuk, sürgünler) hayatta kalır.

Önleme ve kontrol önlemleri:

• etkilenen dalların uzaklaştırılması ve yakılması ve küprik uygulamalarının yapılması;
• her yağmurdan sonra uygulanan spesifik fungusitlerle kimyasal tedaviler.

Bakteriyel safra (Agrobacterium tumefaciens)

Hastalığın ortaya çıkması, 22 ila 30 santigrat derece arasındaki sıcaklıklar ve yaklaşık %80 atmosferik nem ile desteklenir. Bakteri bitkiye nematod, dolu vb. nedenlerle oluşan yaralar yoluyla girer. Kök ve gövdelerde farklı şekil ve boyutlarda tümörler gelişir. Başlangıçta küçük, beyaz ve yumuşaktırlar, daha sonra odunsu ve kahverengi olurlar. Tümörler yapraklara, tomurcuklara veya sürgünlere benzer oluşumlar geliştirir. Bu tümörleri oluşturan hücreler büyük ve deforme olmuşlardır. Bakteri toprakta uzun yıllar yaşayabilir su, toz ve tarım aletleriyle yayılır. Hastalık, nemli ve sıkıştırılmış topraklar, aşırı azotlu gübreler, nematodların varlığı vb. tarafından tercih edilir. Işığın engelleyici bir etkisi vardır.

Önleme ve kontrol tedbirleri:

• bitki fidanlıkları için iyi aydınlatılmış araziler seçin;
• sağlıklı fidelerin kullanılması;
• alet ve makinelerin dezenfeksiyonu;
• etkilenen bitkilerin uzaklaştırılması.

MİKOZİS

Ahududu sarı pas hastalığı (Phragmidium rubi-idaei)

Bu hastalık böğürtlen mahsullerinde sıklıkla görülür. Yaprakların üst tarafında sarı lekeler görülebilir. Mantarın meyve organları alt tarafta bulunur: dairesel sarı-turuncu oluşumlar. Ağır etkilenen yapraklar sararır ve dökülür. Yaz sonuna doğru, sarı yaz sporları kümeleri arasında siyah direnç sporları ortaya çıkar.

Önleme ve kontrol tedbirleri:

• dayanıklı böğürtlen çeşitlerinin ekilmesi;
• plantasyondan çıkan bitki kalıntılarının yakılması;
• uyku döneminde iki kükürt bazlı uygulama önerilir;
• Vejetatif sezon boyunca spesifik ürünlerle 2-3 uygulama yapılır.

Ahududu yaprak lekesi (Sphaerulina rubi)

Bu hastalık ılıman iklime sahip birçok ülkede yaygındır. Yapraklarda dairesel, grimsi-beyaz lekeler (3-4 mm çapında) görülür ve kahverengimsi mor bir halka ile sınırlanır. Lekeler zamanla genişler, birleşir ve kahverengileşir ve yapraklar erken dökülür. Mantar, toprak yüzeyindeki bitki kalıntıları üzerinde kışı geçirir ve büyüme mevsimi boyunca sporlar yoluyla yayılır.

Önleme ve kontrol tedbirleri:

• kurumuş yaprak ve sapların yakılması;
• önerilen mesafelerde dikim yaparak ve özel bakım çalışmaları (özellikle budama) gerçekleştirerek hava sirkülasyonunu iyileştirmek;
• özel fungusitlerle kimyasal işlemler.

Gri küf (Botrytis cinerea)

Mantarın ortaya çıkması yüksek nem, düşük havalandırma ve düşük ışık koşulları ile desteklenir. Yağışlı yıllarda, bu mantarın neden olduğu zarar mahsulün %70-80’ini etkileyebilir. Mantar toprak yüzeyindeki bitki kalıntıları üzerinde yaşar ve sporları hava akımları ve su damlacıkları ile sağlıklı bitkilere taşınır. Saldırıya uğrayan çalıların hava organlarında spesifik semptomlar gözlemlenebilir: bazı yüzeyler kahverengiye döner ve gri bir tüyle kaplanır (mantarın fruktifikasyonunu temsil eder). Daha sonra etkilenen organlar çürür. Gövdelerdeki saldırı yağmurlu yıllarda meydana gelir ve koyu kahverengi lekelerle kendini gösterir. Hastalık hızla gelişir ve meyveleri yok edebilir veya komşu bitkilere yayılabilir. Gri küf, hasattan sonra bile üretim üzerinde ciddi bir etkiye sahip olabilir.

Önleme ve kontrol tedbirleri:

• dayanıklı böğürtlen çeşitlerinin dikilmesi;
• önerilen dikim mesafelerine uymak;
• plantasyondan bitki artıklarının toplanması ve yakılması;
• aşağıdaki aşamalarda 3-4 kimyasal uygulama önerilir: yeşil tomurcuk aşaması, beyaz tomurcuk aşaması, çiçeklenme aşaması ve ilk meyve oluşumu aşaması.

Külleme (Sphaerotheca macularis)

Saldırının belirtileri grimsi beyaz bir tüyle kaplanan sürgünlerde, yapraklarda ve meyvelerde görülebilir. Yaprakların kenarları bükülür ve saldırıya uğrayan sürgünler ince kalır, deforme olur, kahverengileşir ve sonunda kurur. Genç meyveler aynı tozumsu tüylerle kaplanır. Olgunlaşmayı durdurur ve çürürler.

Önleme ve kontrol tedbirleri:

• dayanıklı böğürtlen çeşitlerinin dikilmesi;
• saldırıya uğramış sürgünlerin ayıklanması ve yakılması;
• spesifik fungusitlerle kimyasal işlemler.

Ahududu mahmuz yanıklığı (Didymella applanata)

‘Ahududunun mahmuz çürüklüğü’ olarak da bilinir ve yağmurlu ilkbaharlarda önemli zararlara neden olur. İlkbahar sonu ve yaz başında genç sürgünlerde büyük, kahverengimsi mor lekeler görülür. Saldırıya uğrayan dallar uçtan tabana doğru kurur ve bitişikteki kabuk pul pul dökülür. Hastalık ilerler ve saldırıya uğrayan dokuların yüzeyinde mantarın fruktifikasyonunu temsil eden küçük, siyahımsı kahverengi lekeler belirir. Yapraklarda hastalık, ana damarlar boyunca büyük, renkli lekeler şeklinde görülür. Yaprakların dibindeki aksiller tomurcuk kahverengiye döner ve kurur. Mantar sporları vejetatif dönem boyunca yağmur suyu ve rüzgarla taşınır.

Önleme ve kontrol tedbirleri:

• sağlıklı üreme materyali kullanımı;
• yabancı ot kontrolü;
• uygun budamalarla hava sirkülasyonunun iyileştirilmesi;
• rasyonel gübreleme;
• kuru dalların ayıklanması ve yakılması;
• özel fungusitlerle kimyasal işlemler.

Verticillium solgunluğu (Verticillium sp.)

Mantar, bitkilerin köklerini ve iletken damarlarını enfekte ederek onları bloke eder. Bu da etkilenen bitkilerin solmasına ve kurumasına yol açar. Başlangıçta, bitkiler gün boyunca hafif solgunluk belirtileri gösterebilir, bunu akşam ve gece belirgin bir iyileşme izleyebilir. Hastalık ilerledikçe yapraklar solar, sararır ve sürgünün tabanından başlayıp tepeye doğru ilerleyerek dökülür. Etkilenen gövdede bir kesik yapıldığında kahverengi iletken damarlar görülebilir. Mantar bitkiye nematodlar, böcekler veya teknolojik çalışmaların neden olduğu çeşitli yaralar yoluyla girebilir.

Önleme ve kontrol tedbirleri:

• sebze yetiştirilen arazilerde böğürtlen plantasyonlarının kurulmasından kaçınılması;
• dayanıklı böğürtlen çeşitlerinin kullanılması;
• plantasyondan bitki kalıntılarının toplanması ve yok edilmesi;
• istila edilmiş bitkilerin üründen uzaklaştırılması;
• belirli fungusitler ile toprağa uygulanan kimyasal işlemler.

BÖĞÜRTLEN ÇALILARININ BAŞLICA ZARARLILARI

Böğürtlen galsineği (Lasioptera rubi)

Yetişkinler 1,5-3 mm uzunluğunda, koyu renkli bir vücuda sahiptir ve larvalar kırmızımsıdır. Böcek yılda bir nesil geliştirir. Mayıs-Haziran aylarında dişiler çiçek tomurcuklarının yakınındaki sürgünlere kümeler halinde (bir kümede yaklaşık 15) yumurta bırakır. Yumurtadan çıktıktan sonra larvalar gövdeye nüfuz ederek küre şeklinde safralar oluşturur. Safralar 3-4 cm uzunluğundadır ve 1,5-2 cm’lik bir çevreye sahiptir. Temmuz-Ağustos aylarında safralar larvalarla dolar ve kolayca gözlemlenebilir. Başlangıçta yeşil olan safralar daha sonra açık kahverengiye döner ve odunsu bir hal alır. Saldırıdan sonra büyüme ve meyve oluşumu engellenir. Genellikle böğürtlenin gövdesi safranın dibinden kırılır.

Kontrol yöntemleri:

• istila edilmiş gövdelerin ayıklanması ve yok edilmesi;
• insektisitlerle kimyasal işlemler (plantasyonda erginler mevcut olduğunda).

Akarlar

Akarlar, korunan alanlarda veya tarlalarda birçok bitki türüne zarar veren çok küçük örümceklerdir. İlk saldırılar ilkbaharda ortaya çıkabilir, ancak ürünlerde önemli hasar sıcaklıkların yüksek olduğu yaz aylarında meydana gelir. Akarlar yılda 7-8 nesil geliştirebilir ve kışı yumurta veya yetişkin olarak geçirirler. Akarlar genellikle yaprakların alt tarafında bulunur ve burada hücre özsuyu ile beslenirler. İlk belirtiler yaprakların üst kısmında görülür: küçük, klorotik noktalar. Zamanla noktalar birleşir, yapraklar önce beyazımsı, sonra kahverengimsi bir görünüm alır. Saldırıya uğrayan yapraklarda, ağında gelişimin her aşamasındaki bireylerin bulunduğu ince bir ağ gözlemlenebilir. Yaprakların yanı sıra akarlar meyvelerle de beslenebilir.

Kontrol yöntemleri:

• spesifik ürünlerle kimyasal işlemler.

Yaprak bitleri

Yaprak bitleri, bir bitkiden diğerine göç ederek birçok ürün türüne ve kendiliğinden oluşan floraya zarar veren polifag türlerdir. Yaprak bitleri yaprakların alt tarafında koloniler oluşturur ve saldırı sonucunda yapraklar buruşur, bükülür, sararır ve kurur. Çoğunlukla genç uçlarda bulunan yapraklarda bulunurlar. Çiçekler de etkilenebilir. Saldırıya uğrayan bitkiler büyümeden durgunlaşır, sararır ve hastalıklara duyarlı hale gelir. Yapraklar, yaprak bitlerinin “bal özü” olarak adlandırılan tatlı dışkısı ile kaplıdır. Bu, çürükçül beslenme yerleşmesine ve isli küf oluşturmasına izin verir.

Kontrol yöntemleri:

• spesifik böcek ilaçları ile kimyasal uygulamalar.

Ahududu böceği (Byturus tomentosus)

Bu tür, diğer türlerin yanı sıra böğürtlen çalılarına da saldırır. Ergin uzun, grimsi-siyah, tüylü bir vücuda sahiptir. Larva kahverengimsi kahverengi veya sarımsıdır ve her vücut segmentinde kahverengi bir leke vardır. Yılda bir veya iki yılda bir nesil verir ve üst toprakta yetişkin veya larva olarak kışı geçirir. Zarara hem yetişkinler hem de larvalar neden olur. Erginler ilkbaharda ortaya çıkar, genç yaprakları kemirir, çiçek tomurcuklarını deler ve çiçek organlarıyla beslenir. Dişiler çiçeklerin üzerine yumurta bırakır ve larvalar meyvelerle beslenir. Saldırıya uğrayan meyveler küçük, koyu renkli ve çürüktür.

Kontrol yöntemleri:

• çalı silkeleme, böcek toplama ve yok etme;
• saldırıya uğramış meyvelerin toplanması;
• biri çiçeklenmeden önce ve ikincisi çiçeklenme aşamasından sonra olmak üzere iki kimyasal uygulama.

San Jose kabuklu biti (Quadraspidiotus perniciosus)

Polifag bir tür olup 200’den fazla bitki türünde zarara neden olur. Yılda 1-3 nesil verir ve kışı larva olarak saldırdığı türlerin kabuklarında geçirir. Dişiler ve larvalar saldırıya uğrayan bitkilerin tüm organlarına, hatta meyvelerine yayılır. Konukçu bitkinin hücre özsuyu ile beslenirler. Saldırı şiddetliyse, vücudunu koruyan kalkan üst üste biner ve çalıyı boğar. Saldırıya uğrayan bitki 2-3 yıl sonra gelişimini durdurur ve kurur.

Kontrol yöntemleri:

• bahçe yağı bazlı ürünlerle uyku döneminde uygulama;
• vejetatif büyüme döneminde spesifik insektisitlerle kimyasal uygulamalar.

Çilek çiçeği biti (Anthonomus rubi)

‘Siyah anthonomus’ veya ‘fil böceği’ olarak da bilinir. Yetişkinlerin ince, grimsi tüylü siyah bir vücudu vardır. Kanatlarında uzunlamasına çizgiler görülebilir. Erişkin olarak dökülen yaprakların altında veya üst toprakta kışı geçirirler. İlkbaharda erginler bitki ve çiçek tomurcuklarıyla beslenir. Dişiler yumurtalarını çiçek tomurcuklarına bırakarak özsu dolaşımını keser, böylece tomurcuk normal şekilde gelişmez. Larvalar tomurcukların içinde gelişir ve çiçek organlarıyla beslenir.

Kontrol yöntemleri:

• etkilenen çiçek tomurcuklarının toplanması ve yok edilmesi;
• plantasyondan bitki kalıntılarının toplanması ve yok edilmesi;
• yetişkinlerin ortaya çıktığı ilkbaharda spesifik böcek ilaçları ile kimyasal işlemlerin uygulanması.