Bitki virüsleri hastalığı, neden olduğu patojeni hastalıklardır. Keşfedilen ilk virüs Tütün Mozaik Virüsüdür (T.M.V). Bugün bazı bitki hastalıkları viroid olarak bilinse de, patojen keşfedilmeden çok önce rapor edilmiştir. Şu anda dünya çapında bilinen ve farklı bitki türlerine saldıran yaklaşık 500 bitki virüsleri bulunmaktadır.

ELMA MOZAİK VİRÜSÜ

Virüs birçok elma çeşidinin yanı sıra vejetatif anaçlarda da tespit edilmiştir. Elma dışında diğer türler de (şeftali, erik vb.) parazitlenmiştir.

Semptom. Hastalık esas olarak yapraklarda görülür. Saldırının belirtileri ve etkileri bitki çeşidine, virüs türüne ve çevresel koşullara bağlı olarak önemli ölçüde değişir. Enfekte yapraklarda farklı boyutlarda düzensiz şekilli lekeler görülür ve yaprak ayasının yüzeyine eşit olmayan bir şekilde yayılır. Lekeler farklı renklerde olabilir (açık yeşil, sarı, krem veya neredeyse beyaz). Belirtiler 18-22 ºC sıcaklıklarda şiddetlidir ve 26 ºC’nin üzerinde maskelenir. Yapraklar zamanından önce saldırır ve ağaçların, özellikle de genç olanların zayıflamasına neden olur.

Virüsün bulaşması ve yayılması aşılama, dikim, çoğaltma ve enfekte bitki materyalinin ticareti yoluyla gerçekleşir.

Profilaksi. Önleme yöntemleri arasında sağlıklı aşıların ve anaçların kullanılması, belirtiler görüldüğünde fidanlıklarda bitki sağlığı kontrolü, enfekte ağaçların uzaklaştırılması yer almaktadır.

ŞARKA VİRÜS HASTALIĞI

Hem neden olduğu zarar hem de özellikle Avrupa ülkelerinde sahip olduğu geniş yayılım ile en tehlikeli erik hastalıklarından biri olarak kabul edilmektedir. 

Saldırı, hassas çeşitlerin erik ağaçlarının yapraklarında ve meyvelerinde meydana gelir.

Tam gelişmiş yapraklarda, yaprağın tüm yüzeyinde koyu yeşil veya sarımsı, dairesel veya yarım daire şeklinde lekeler görülür. Belirtiler Mayıs-Haziran ve Eylül-Ekim aylarında görülebilirken, sıcak yaz aylarında maskelenir, bazen ağacın sadece gölgeli yaprakları görülebilir. Olgunlaşmadan 3-4 hafta önce, hassas meyvenin yüzeyinde dairesel veya uzun, sarımsı-yeşil, sulu lekeler görülür. Meyvenin orta kısmı kırmızımsı veya morumsu renktedir ve lastiksi bir kıvama sahiptir.

Bu virüs şeftali, kayısı, böğürtlen ve çiğdem dahil olmak üzere diğer meyve ağaçlarına da saldırır.

Virüsün bulaşması hastalıklı materyalle olur, yaprak bitleri ve yaprak zararlıları tarafından yayılır.

Profilaksi. Önleme tedbirleri olarak sağlıklı anaç ve aşıların kullanılması, sağlıklı fidelerin dikilmesi, dayanıklı çeşitlerin yetiştirilmesi,  hastalık taşıyıcı böceklerin kimyasal kontrolü tavsiye edilmektedir.

Kontrol önlemi olarak, genç fidelerin 37 ºC’de 2-3 hafta tutulması ve ardından sağlıklı anaçlar üzerine aşılanması olan termoterapi önerilmektedir.

ASMA YELPAZE YAPRAK VİRÜSÜ

Virüs asmalarda %20’ye ulaşan hasara neden olur.

Semptom. Hastalık tüm bitki organlarında görülür. Böylece kök sisteminin büyümesi ve gelişmesi azalır ve aşılama kapasitesi düşer. Saldırıya uğrayan fidelerin gövdeleri, genellikle zikzak şeklinde düzenlenmiş, farklı uzunluklarda boğum araları ile zayıf bir şekilde gelişmiştir. Bazen boğumlar birbirine çok yakındır. İkincil sürgünler daha fazladır, bitkilere gür bir görünüm verir ve yapraklar kalabalıktır, kordonlar çift düğümlüdür. Hastalıklı kütüklerin yapraklarında mozaik görünümü veren yağlı halkalar veya lekeler görülür.

Ayrıca, saldırıya uğrayan kütüklerdeki yapraklar daha küçüktür ve deforme olmuş, asimetrik, genellikle yelpaze şeklinde yaprak ayası vardır. Yapraklarda anormal denervasyon ve düzensiz dişlenme, uzun ve çok keskin kenarlara sahiptir. Hastalığın diğer karakteristik belirtileri, kütüklerin zayıf çiçek açması, çiçeklerin bağlanmaması ve çürümesi, üzümlerin sayısını ve boyutunu azaltılmasıdır.

Asmaların aşılanması, hastalıklı bitki materyalinin ticareti ve nematodlar yoluyla yayılır.

Profilaksi. Önleyici tedbir olarak, son 3-5 yıl içinde asma yetiştirilmemiş veya taşıyıcı nematodlara karşı ilaçlanmamış arazilere dikim yapılması önerilir. Dikim için sağlıklı materyal kullanılmalıdır.

TÜTÜN MOZAİK VİRÜSÜ

Bu hastalığa neden olan virüs tüm ülkelerde yaygındır ve birçok üründe önemli hasara neden olur.

Semptom. Tütünde, hastalığın tipik belirtileri yapraklarda görülür. Genç yaprakların sinirleri hafif klorotik hale gelir. Daha sonra gelişmiş yapraklarda, düzensiz, açık yeşil veya sarımsı lekeler ortaya çıkar ve yapraklara yamalı bir görünüm vermek için yeşil bölgelerle dönüşümlü olarak görülür. Etkilenen yapraklar deforme ve pürüzlüdür.

Bu virüs tütünün yanı sıra domates ve bibere de saldırır. Virüs bir yıldan diğerine tohum ve toprak yoluyla bulaşır ve vejetasyon sırasında sağlıklı ve hastalıklı bitkiler arasındaki mekanik temas ve aletler yoluyla yayılır.

Profilaksi. Tarım aletlerinin dezenfekte edilmesi ve hastalık belirtileri gösteren örneklerin üründen uzaklaştırılması tavsiye edilir. Ürün rotasyonu da tavsiye edilir ve en güvenli önlem dayanıklı çeşitlerin yetiştirilmesidir.

DOMATES MOZAİK – DOMATESTE  TÜTÜN MOZAİK VİRÜSÜ

En yaygın domates virüsüdür. Saldırı tarla bitkilerinde, seralarda ve solaryumlarda bulunur, kalite ve miktar kaybına yol açar.

Semptom. Hastalık, virüsün türüne, bitkilerin çeşidine, vejetasyon evresine ve son olarak da çevre koşullarına bağlı olarak farklı belirtilerle ortaya çıkar. Karşılaşılabilecek saldırı şekilleri yaygın mozaik, katı, domateslerde bozulma (deformite) ve iç kısımda meyve kahverengileşmesidir.

Yaygın mozaik en çok seralarda ve tarlalarda yetiştirilen domateslerde görülür. Bu mozaik türünden etkilenen bitkiler genellikle daha küçük kalır (büyümeleri yavaşlar) ve mozaik yaprak belirtileri gösterirler (normal yeşil doku ile dönüşümlü olarak dağınık sarı-yeşil lekeler).

Parazit bitkilerin yaprak ayası hafifçe kıvrılmış, büzülmüş, az ya da çok düzensiz şekildedir. Domates kabuğu, hastalığın yaygın ve özellikle ciddi bir şeklidir. Gövde, yaprak, yaprak sapı ve meyvede görülür. Gövde ve yaprak saplarında kahverengi, derinleşmiş çizgiler görülür, yaprak ve meyvelerde çizgiler dairesel veya düzensizdir.

Saldırı sonucunda yapraklar, gövdeler ve meyveler ciddi şekilde deforme olur ve böylece hasat tehlikeye girer.

Domates bozulmaları genç yapraklarda görülür ve yaprakçıkların belirgin deformasyonu ile karakterize edilir. Parazitlenmiş bitkilerin meyveleri dışarıdan belirti göstermez, ancak kesildiğinde meyve özünde kahverengileşme görülür. Domateslerde tohumla taşınır ve hastalıklı bitkilerin bitki döküntüleri yoluyla bulaşır.

Kuruluğa karşı yüksek direnç göstermesi ve hastalıklı yapraklardaki enfektif kapasitesini 20 yıldan fazla koruyabilmesi ile karakterize edilir. Virüs ayrıca serada tesisat iskelesinde biriken toza karşı da dirençlidir.

Domateslere diğer ara konakçı bitkilerden (tütün, biber vb.) bulaşabilir. Büyüme mevsimi boyunca, bitkiler arasındaki mekanik temasla, işçilerin kıyafetleri ve elleriyle, iş aletleriyle yayılır.

Profilaksi. Önleyici tedbirler arasında dayanıklı domates çeşitlerinin ve melezlerinin yetiştirilmesi, seralarda ve fidanlıklarda toprağın termal dezenfeksiyonu, aletlerin dezenfeksiyonu, domates tohumlarının sadece sağlıklı bitkilerden hasat edilmesi, şüpheli hastalıklı fidelerin dikimden önce uzaklaştırılması yer almaktadır.

PATATES X VİRÜSÜ 

Bu bitki virüsleri hastalığı patates yetiştirilen tüm bölgelerde yaygındır.

Semptom. Hastalık, yetiştirilen patates çeşidine, virüsün türüne ve iklim koşullarının gelişimine bağlı olarak farklı belirtilerle ortaya çıkar. Tipik hastalık belirtileri yapraklarda, toprak üstü gövdelerde ve yumrularda görülür. Yapraklardaki saldırı basit bir mozaik (yaprağın normal yeşili ile değişen sarımsı yeşil lekeler), yaprakların deformasyonu ve kıvrılmasına ve siyahımsı kahverengi nekrotik lekelerin ve şeritlerin ortaya çıkmasına kadar görünebilir.

Aynı nekrotik lekeler ve şeritler yaprak saplarında ve toprak üstü gövdelerde de görülebilir. Mozaik belirtileri çiçeklenme döneminde oldukça belirgindir ve sıcaklık arttıkça daha az belirgin hale gelir. Çeşitler sadece serolojik testlerle tanınabilir. Saldırı yumrularda da meydana gelebilir ve boyutlarında ve ağırlıklarında bir azalmadan oluşur.

Virüsün bir yıldan diğerine bulaşması hastalıklı yumrular yoluyla olurken, vejetasyon sırasında yayılması ise sağlıklı ve hastalıklı bitkiler arasındaki mekanik temas, işçilerin elleri ve kıyafetleri, makineler ve mahsulün içinden geçen hayvanlar yoluyla olmaktadır.

X virüsü yaprak bitleri tarafından yayılmaz.

Profilaksi. Önleyici tedbirler olarak, dayanıklı patates çeşitlerinin yetiştirilmesi, dikim için enfeksiyon kapmamış yumruların kullanılması, virüsle bulaşmış bitkilerin tohumluk ürünlerden elimine edilmesi ve bitki yaralanmasından kaçınılması önerilir.

PATATES Y VİRÜSÜ 

Saldırıya uğrayan bitkilerde yumru verimini %80’e kadar azaltabilen ciddi bir hastalıktır.

Semptom. Patates bitkilerinin Y virüsü enfeksiyonuna tepkisi, virüs türüne, patates çeşidine, iklim koşullarına ve diğer virüslerin varlığına bağlı olarak farklılık gösterir. Hastalık toprak üstü gövde ve yapraklarda görülür. Saldırıya uğrayan organlarda çizgiler, şeritler ve nekrotik lekeler görülür. Yapraklar solar, bitkinin tabanından başlayarak kurur ve dökülür, böylece bitkinin tepesinde yeşil yapraklardan oluşan bir tutam kalır.

Saldırının bir sonucu olarak, hastalıklı yumrulardan ve erken enfeksiyonlardan elde edilen bitkiler verim vermezken, daha sonra hastalıklı bitkiler (hastalığın sadece mozaik olarak ortaya çıktığı) virüs taşıyan yumrular üretir.

Virüsün bir yıldan diğerine bulaşması hastalıklı yumrular yoluyla, vejetasyon sırasında yayılması ise yaprak bitleri yoluyla olmaktadır.

Profilaksi. Önleyici tedbirler arasında dayanıklı çeşitlerin yetiştirilmesi, bulaşmamış yumruların ekilmesi, vejetasyonu hızlandırmak için tarımsal teknik önlemlerin uygulanması (yumruların ön hasadı, erken ekim), enfekte bitkilerin erken sökülmesi, taşıyıcı böceklerin kontrolü ve erken hasat yer almaktadır.

PATATES YAPRAK KIVRILMA VİRÜSÜ

En ciddi patates virüsüdür. Verim kayıpları toleranslı çeşitlerde %10’dan hassas çeşitlerde %95’e kadar değişebilir.

Semptom. Hastalıklı yumrulardan elde edilen bitkilerin boyu normalden daha kısadır, yaprakçıkları üst tarafa doğru kıvrılmış, pürüzlü, tüylü, kırılgan ve sert hale gelmiş, yaprak sapları dikey konumda olan yaprakları vardır.

Hastalıklı bitkiler dokunulduğunda metalik bir ses çıkarır ve bazı çeşitlerde yaprakların alt tarafında morumsu bir renk değişikliği görülebilir. Saldırı sonucunda yumrular küçük, az sayıda ve retiküler nekrozlu kalır.

Vejetatif büyüme sırasında hastalıklı olan bitkilerde yaprakçık bükülmesi sadece üst yapraklarda görülür.

Virüsün bir yıldan diğerine bulaşması hastalıklı yumrular yoluyla olur ve büyüme mevsimi boyunca yaprak bitleri yoluyla yayılır.

Profilaksi. Önleyici tedbirler arasında dirençli veya virüssüz ekim malzemelerinin kullanılması, virüsle bulaşmış bitkilerin üründen uzaklaştırılması ve yaprak bitlerinin kontrol altına alınması yer alır.

SOĞAN SARI CÜCE VİRÜSÜ

Soğan mozaik veya sarı çizgi en önemli soğan viroididir. Ilıman iklimlerin karakteristiğidir.

Semptom. Yapraklarda ve çiçekli gövdelerde, tabandan başlayan sarımsı çizgiler ve zaman zaman “parmak gibi” sığlıklar vardır. Güçlü bir saldırı durumunda, yapraklar sertliklerini kaybeder ve düşer. Hastalıklı soğanların çiçekli gövdeleri daha kısa, daha güçlü deforme olmuş, bükülmüş ve aşağı doğru kıvrılmıştır.

Parazitlenmiş bitkilerin çiçek salkımları daha küçüktür, verimli çiçek sayısı azalır ve sonuç olarak tohum üretimi azalır ve çimlenmesi güçlü bir şekilde etkilenir. Hastalıklı bitkilerin soğanları küçüktür, depolama sırasında çok sayıda çürür ve sağlıklı olanlardan daha erken filizlenir.

Bu virüs, kültür ve yabani Allium türlerinin soğan ve tohumlarında bir yıldan diğerine direnç gösterir. Vejetasyon sırasında yaprak bitleri tarafından taşınır.

Profilaksi. Önleyici tedbirler olarak, tohum bitkileri için hasat edilmemiş sert soğanların kullanılması, ürünlerin istila edilmemiş arazilere ekilmesi, tohum ve frenk soğanı arazilerinin hem birbirlerinden hem de tüketim amaçlı arazilerden en az 500 m mesafede izole edilmesi, spontane konakçıların ortadan kaldırılması ve dayanıklı çeşitlerin yetiştirilmesi tavsiye edilir.

Tohum bitkileri taşıyıcı olan yaprak bitlerin kontrol edilmesi için ilaçlanacaktır.

LALE KIRAN VİRÜSÜ

Bu bitki virüsleri hastalığı, lalelerin yetiştirildiği tüm bölgelerde yaygındır ve çiçeklerin değer kaybetmesine neden olur.

Semptom. Hastalık bitkinin belirli organlarını veya tüm organlarını etkiler. Hastalıklı bitkilerin yapraklarında sarımsı çizgiler veya klorotik lekeler görülür. Hastalık nedeniyle bitki büyümesi bodurlaşır, köklenme zayıflar ve çiçeklenme 7-10 gün sonra gerçekleşir.

Hastalık ayrıca lekelerin, çizgilerin veya hatların normalden daha koyu veya daha açık renkli göründüğü perigon üzerinde de görülür.

Bulaşma hastalıklı bitkilerin soğanları yoluyla gerçekleşir ve vejetasyon sırasında yayılma yaprak bitleri yoluyla olur.

Profilaksi. Önleyici tedbirler arasında toleranslı veya dirençli bitki materyali kullanımı, çoğaltım için kullanılan bitkilerin dikkatli seçimi, hastalıklı bitkilerin üründen elimine edilmesi, taşıyıcısı olan yaprak bitlerinin kontrolü yer almaktadır.