Ayçiçeği (Helianthus annuus), Asteraceae familyasına ait çok popüler bir mahsul bitkidir. Ayçiçeği tohumları büyük miktarda yağ içerir (% 55’e kadar). Ayçiçek yağı gıda endüstrisinde, biyoyakıt endüstrisinde veya sabun yapımında kullanılır. Bu durum, bu bitkinin dünya çapında yoğun bir şekilde yetiştirilmesine yol açmıştır. Ayçiçeğinin anavatanı Kuzey Amerika’dır. Avrupa’da dekoratif amaçlarla yetiştirilmiş ve daha sonra en önemli mahsul bitkilerden biri haline gelmiştir. Ayçiçeği tedavileri, hastalık ve zararlılardan uzak tutmak için çok önemlidir.

AYÇİÇEĞİNİN BAŞLICA HASTALIKLARI

YAPRAK YANIKLIĞI (PSEUDOMONAS SYRINGAE PV HELIANTHI)

Genç yapraklar, hafif bir halkayla çevrili, şekil ve boyut bakımından değişken lekelere sahiptir. Olgun yapraklarda lekeler köşelidir ve kaburgalar tarafından sınırlandırılmıştır. Lekeler birleşir ve yaprak uzuvlarının büyük bölümünü kaplar. Saldırıya uğrayan dokular kahverengiye döner ve kurur ve yapraklar buruşuk bir görünüm alır. Soğuk ve nemli havalarda lekelerin yüzeyinde bakteriyel bir eksudat görülür.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• sağlıklı ürünlerden elde edilen tohumların kullanılması;
• 4-5 yıllık bir rotasyona bağlı kalmak.

TÜYLÜ KÜF (PLASMOPARA HELIANTHI)

Mantar bitkileri gelişimin tüm aşamalarında etkiler, en kötü etkiler genç bitkilerde görülür. Bitkiler cüce, ince, kısa gövdeli ve yapraklar küçük ve kalabalıktır. Yaprakların üst tarafında klorotik lekeler ve alt tarafında beyaz miselyal tüyler görülür. Kök sistemi zayıf gelişmiştir ve bitkiler tohum üretmeden önce kurur. Ilımlı sıcaklıklar (15-18 °C) ve yüksek hava nemi bu hastalığın ortaya çıkmasını destekler.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• dayanıklı çeşitlerin ve melezlerin yetiştirilmesi;
• saldırıya uğramış bitkileri mahsulden ayırmak;
• 4-5 yıllık bir rotasyona bağlı kalmak;
• sağlıklı ürünlerden elde edilen tohumların kullanılması;
• optimum zamanda hasat;
• özel fungisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

BEYAZ KÜF (SCLEROTINIA SCLEROTIORUM)

Ayçiçeği etkileyen en zararlı hastalıklardan biridir. Bu mantar, vejetatif gelişimin tüm evrelerinde ürüne saldırır. Saldırı fide aşamasında meydana gelirse, fidelerin düşmesine ve çürümesine neden olur. Olgun bitkiler söz konusu olduğunda, mantar beyaz misel keçesinin ortaya çıkmasıyla gövdenin tabanında gelişir. Saldırıya uğrayan dokular kahverengiye döner ve çürür. Bitkilerin yaprakları solar ve bitkiler yere düşer. Kapitulum üzerinde de miselyal beyaz bir keçe görülebilir. Akenler arasında beyazımsı bir küf gelişir. Enfekte tohumlar renksiz bir kabuğa sahiptir, çok kolay çatlar ve hoş olmayan bir tada sahip kahverengi bir çekirdek oluşturur.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• 4-6 yıllık bir rotasyona bağlı kalmak;
• dengeli gübreleme;
• sağlıklı tohumlar kullanmak;
• yabani ot imhası;
• dayanıklı melezlerin yetiştirilmesi;
• çiçeklenmeden önce ve sonra işlemlerin yapılması.

AYÇİÇEK PHOMOPSİS KÖK KANSERİ (DIAPORTHE HELIANTHI)

Bu mantar, yoğun yağış ve yüksek sıcaklık koşullarında önemli hasara neden olur. Hastalık yapraklarda ve gövdelerde sarı alanlarla çevrili elipsoidal lekeler veya kahverengi lezyonların ortaya çıkmasıyla kendini gösterir. Lekeler büyüyebilir ve tüm yaprağı kaplayabilir. Güçlü bir saldırı durumunda, tüm bitki kömürleşmiş bir görünüme sahip olur.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• 4-6 yıllık bir rotasyona bağlı kalmak;
• dengeli gübreleme;
• sağlıklı tohumlar kullanmak;
• yabani ot imhası;
• dayanıklı melezlerin yetiştirilmesi;
• çiçeklenmeden önce ve sonra işlemlerin yapılması.

PAS (PUCCINIA HELIANTHI)

Hastalık erken ilkbaharda ortaya çıkar ve ilk belirtiler yapraklarda dairesel sarı lekeler şeklinde görülür. Hastalık gelişir ve yaz başında lekeler kahverengiye döner ve sonbaharda lekeler siyahlaşır. Bu hastalık ayçiçeği mahsullerinde yaygındır ve önemli kayıplara neden olabilir.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• yabani otların ve spontane fidelerin yok edilmesi;
• dengeli bir gübreleme;
• mahsul rotasyonuna bağlı kalmak;
• dayanıklı melezlerin yetiştirilmesi;
• özel fungisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

GRİ KÜF (BOTRYTIS CINEREA)

Mantar yağmurlu yaz aylarında kapituluma saldırır. Mantar, gri bir küfle kaplanacak olan dokuların çürümesine yol açar. Mantar ayrıca küfle kapladığı akenlere de ulaşır. Saldırının ardından tohumlar kahverengiye döner ve kurur. Çimlenme kapasitelerini kaybederler ve enfeksiyonu sonraki yılların mahsulüne bulaştırabilirler.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• 4-6 yıllık bir rotasyona bağlı kalmak;
• dengeli gübreleme;
• sağlıklı tohumlar kullanmak;
• yabani ot imhası;
• dayanıklı melezlerin yetiştirilmesi;
• çiçeklenmeden önce ve sonra işlemlerin yapılması.

ALTERNARİA YANIKLIĞI (ALTERNARIA HELIANTHI)

Bu hastalığın saldırısını takiben, sıvı ileten dokuların kısmen tahrip olması nedeniyle bitkiler zayıflar. Mantar bitkinin tüm hava organlarına saldırır. Yapraklarda, hafif bir halkayla çevrili, kahverengi renkli, farklı şekillerde lekeler vardır. Gövde üzerindeki saldırı, uzun ve ince lekelerin oluşmasıyla kendini gösterir. Bu lekelerin yanındaki dokular nekrotize olur. Kapitulum başlangıçta dokuya gömülen ve kahverengiye dönüşen renk değişikliği lekeleri gösterir.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• dengeli gübreleme;
• dayanıklı melezlerin yetiştirilmesi;
• optimum ekim yoğunluğu;
• spesifik fungisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

SEPTORİA YAPRAK LEKESİ (SEPTORIA HELIANTHI)

Kültürlerde oldukça yaygın bir mantardır ve önemli bir zarara neden olmaz. Bununla birlikte, diğer patojenlerle birlikte bitki büyümesini bozabilir. Yapraklarda çeşitli şekillerde sarı-yeşil lekeler görülür. Lekelerin içinde mantarın fruktifikasyonunu temsil eden siyah lekeler oluşur. Saldırıya uğrayan dokular ölür ve yapraklar kurur.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• dengeli gübreleme;
• dayanıklı melezlerin yetiştirilmesi;
• optimum ekim yoğunluğu;
• 4-6 yıllık bir rotasyona bağlı kalmak;
• sağlıklı tohum kullanmak;
• özel fungisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

PHOMA YANIKLIK HASTALIĞI (PHOMA OLERACEA VAR HELIANTHI)

Ana saldırı türü, yaprağın sapa bağlandığı yerde gövdede ortaya çıkar. Sağlıklı dokularla sınırlandırılmış, değişken boyutlarda kahverengimsi siyah lekeler ortaya çıkar. Hastalık ilerler ve lekeler çatlayarak bitkilerin gerilme gücünü yok eder. Mantar, toprak yüzeyinde bulunan bitki kalıntıları üzerinde kışı geçirir.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• dirençli melezlerin yetiştirilmesi;
• doğru bir mahsul rotasyonu;
• sağlıklı tohumlar kullanmak;
• spesifik fungisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

AYÇİÇEĞİNİN BAŞLICA ZARARLILARI

AVRASYA AYÇİÇEK GÜVESİ (HOMOEOSOMA NEBULELLA)

Yılda iki nesil üretir ve larva evresinde toprakta kışı geçirir. Böcek, Asteraceae familyasındaki birçok bitkiye saldırır, ancak en çok zararı ayçiçeği ürünlerine verir. Larvalar polenleri tüketir veya çiçek organlarına saldırır. Oluşturdukları yaraları çeşitli patojenler enfekte eder. Saldırıya uğrayan organlar ipek iplikler ve dışkılarla kaplanır.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• kültür kurulmadan önce derin sürme;
• yabani ot temizleme;
• dirençli melezlerin yetiştirilmesi;
• spesifik böcek ilaçları ile tedavilerin gerçekleştirilmesi.

YAPRAK KIVIRAN ERİK YAPRAK BİTİ (BRACHYCAUDUS HELICHRYSI)

Böcek esas olarak kayısı, erik ve şeftali ağaçlarına saldırır, ancak ayçiçeği ürünlerinde de önemli hasara neden olabilir. Koloniler yaprakları veya açılmamış çiçek salkımlarını istila eder. Saldırıya uğrayan dokular kıvrılır, sararır ve bitkiler kuru tohumlarla küçük bir çiçekçik oluşturur.

Önlem ve kontrol yöntemleri:

• erken ekim;
• spesifik insektisitlerle tedavilerin gerçekleştirilmesi.

MISIR MAYMUNCUĞU (TANYMECUS DILATICOLLIS)

Yılda bir nesil üretir ve kışı toprakta ergin evrede geçirir. Erginler sıcaklık 9 °C’yi aştığında Mart ayı sonlarında ortaya çıkar. Polifag bir türdür, ancak en çok mısır ve ayçiçeği ürünlerine zarar verir. Erginler filizlenme aşamasından itibaren yaprakları kemirir. Bitki 3-4 gerçek yaprak geliştirdikten sonra, böcek artık bir tehlike oluşturmaz.

Kontrol önlemleri:

• ekimden önce tohumların işlenmesi;
• kültürü kurmadan önce derin sürme;
• erken ekim;
• vejetatif gelişme döneminde spesifik insektisitlerle uygulama yapılması.

TEL KURTLARI (AGRIOTES SP.)

Bu böcekler takla böceklerinin larvalarıdır. Farklı evrelerde larva olarak toprakta kışı geçirirler ve her 4-5 yılda bir nesil üretirler. Tel kurtları çok tehlikelidir çünkü saldırıları hızlı bir şekilde tespit edilemez. Kök sistemini tüketirler ve bitki kuruyup ölür.

Kontrol önlemleri:

• derin sonbahar sürümü;
• ekimden önce tohumların işlenmesi;
• daha az saldırgan türlerle (bezelye, fasulye, soya fasulyesi, hardal) mahsul rotasyonu;
• üzerlerinde zararlı etkisi olan mineral gübrelerin uygulanması;
• spesifik böcek ilaçları ile tedavilerin gerçekleştirilmesi.

KARANLIK BÖCEK (OPATRUM SABULOSUM)

Yılda bir nesil üretir ve toprağın yüzey tabakasında yetişkin evresinde kışı geçirir. Yetişkinler, vejetatif gelişimin ilk aşamalarında büyük sorunlar oluşturur. Saldırı, mısır maymuncuğun saldırısına benzer. Erken ekilen ürünlerde ciddi saldırılar meydana gelebilir. Ayrıca, kuraklık koşullarında zarar % 60’a kadar ulaşabilir.

Kontrol önlemleri:

• derin sonbahar sürümü;
• ekimden önce tohumların işlenmesi;
• daha az saldırgan türlerle (bezelye, fasulye, soya fasulyesi, hardal) mahsul rotasyonu;
• spesifik böcek ilaçları ile tedavilerin gerçekleştirilmesi.